بررسی‌های یک مطالعه نشان داد که کشورهای چین، ایران، ایالات متحده آمریکا و هند دارای بیشترین مقالات سلب اعتبار شده در جهان هستند. با توجه به اینکه تعداد کل بروندادهای پژوهشی کشورهای چین، آمریکا و هند، بسیار بیشتر از ایران است، سهم بالای مقالات سلب اعتبار شده ایران بسیار قابل تامل است.
در سال‌های اخیر همزمان با گسترش چشم‌گیر فعالیت‌های پژوهشی در سطح جهانی، پدیده «سلب اعتبار مقالات» یا Retraction مقالات نیز رو به افزایش بوده است.
خطاهای عمدی و غیر عمدی در نشر بروندادهای علمی و مصادیق مختلفی از سوءرفتارهای پژوهشی همچون «سرقت علمی»، «خودسرقتی»، «جعل و تحریف داده‌ها»، «مسائل مربوط به نویسندگان»، «مسائل حق مولف» و «تضاد منافع پدیدآورندگان»؛ در موارد زیادی منجر به سلب اعتبار بروندادهای پژوهشی پس از انتشار آن‌ها می‌شود.
بر اساس دستورالعمل‌های کمیته اخلاق نشر، سردبیران باید مسئولیت آن‌چه که در مجلات منتشر می‌شود را بپذیرند و در صورت لزوم، اقدام به انتشار اصلاحیه، شفاف‌سازی، سلب اعتبار مقاله و عذرخواهی از جامعه علمی کنند. این یک وظیفه اخلاقی است که «اطلاعیه سلب اعتبار» در اسرع وقت و با ارائه‌ای شفاف از دلایل سلب اعتبار مقاله، در معرض دید خوانندگان مجله قرار گیرد.
مطالعه مقاله‌های سلب اعتبار شده، از یک سو زوایای تازه‌ای از وضعیت پژوهش و نشر بروندادهای علمی را به تصویر می‌کشد و از سوی دیگر می‌تواند در ارزیابی کیفی مجلات و عملکرد پژوهشی نویسندگان مورد توجه قرار گیرد. با توجه به این موضوع؛ پژوهشگران با انجام مطالعه‌ای دلایل سلب اعتبار مقاله‌ها، مراجع سلب اعتبار و پراکندگی جغرافیایی این مقالات را مورد بررسی قرار دادند.
این پژوهش با استفاده از شاخص‌های علم‌سنجی انجام شده و در آن ۹۷۴ مقاله سلب اعتبار شده توسط ناشر «اشپرینگر»، طی سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۶ مورد بررسی قرار گرفته است.
بررسی‌های این مطالعه نشان داد که در مجموع۹۷۴ مقاله مربوط به ۴۲۲ مجله منتشرشده توسط اشپرینگر؛ در بازه زمانی ذکرشده، سلب اعتبار شده‌اند.
بیشترین تعداد سلب اعتبار مربوط به مجله‌های Tumor Biology (۱۴۷ سلب اعتبار)، Molecular Biology Reports (۳۲ سلب اعتبار) و Diagnostic Pathology (۲۹ سلب اعتبار) بوده است.
بررسی‌های انجام‌شده در خصوص دلایل سلب اعتبار مقالات نشان داد که بیشترین میزان سلب اعتبار مقاله‌ها مربوط به سرقت علمی (۳۰۱ مورد) است که با احتساب موارد مربوط به خود سرقتی، در مجموع ۳۴۸ مورد هستند. پس از آن موارد مربوط به روند نادرست داوری مقاله‌ها با ۲۴۸ مورد قرار دارند. در برخی از اطلاعیه‌های سلب‌اعتبار مقالات بیش از یک دلیل ذکر شده است.
همچنین در این بررسی‌ها مشاهده شد ه ۵۶۵ مقاله را سردبیر و اعضای هیات تحریریه، سلب اعتبار کرده‌اند. ۳۵۳ مقاله نیز توسط ناشر سلب اعتبار شده‌اند. سلب اعتبار ۲۵۲ مقاله نیز توسط نویسندگان آن‌ها انجام شده است.
بررسی پراکندگی جغرافیایی مقاله‌های سلب اعتبار شده، نشان داد که بیشترین تعداد این مقالات مربوط به کشورهای چین (۳۹۱ سلب اعتبار)، ایران (۱۰۶ سلب اعتبار)، ایالات متحده آمریکا (۹۲ سلب اعتبار)،هندوستان (۸۲ سلب اعتبار) و ایتالیا (۵۰ سلب اعتبار) بوده است.
بررسی‌های این تحقیق حاکی از این است که با توجه به اینکه تعداد کل بروندادهای پژوهشی بین‌المللی سه کشور چین، ایالات متحده آمریکا و هندوستان، به میزان چشم‌گیری بیشتر از ایران است، سهم بالای مقالات ایرانی سلب اعتبار شده، بسیار قابل تامل است.
پژهشگران این مطالعه براساس نتایج به‌دست آمده می‌گویند: به نظر می‌رسد هنوز اهمیت رعایت اخلاق در پژوهش و دقت در انتشار مقاله‌های علمی برای بسیاری از پژوهشگران کشور تبیین نشده است. آگاهی‌رسانی هر چه بیشتر دراین خصوص امری ضروی است که به نوبه خود نیازمند احساس مسئولیت و مشارکت همه‌جانبه جامعه علمی در این زمینه است.
این پژوهشگران توصیه می‌کنند: دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی باید تدابیر لازم در خصوص اطلاع‌رسانی به پژوهشگران نسبت به رعایت استانداردهای اخلاق در پژوهش را بیش از پیش مورد توجه قرار دهند و نسبت به این مساله حساسیت بیشتری داشته باشند.
آن‌ها معتقدند که تدوین ضوابط و مقررات مقابله با مسائل موجود، از جمله مواردی است که باید در دستور کار قرار گیرد. همچنین مجلات کشور نیز می‌باید خط مشی‌های مربوط به اخلاق پژوهش و سلب اعتبار مقالات را با توجه به استانداردها و خط مشی‌های بین‌المللی در وب‌سایت خود ارائه کنند.
در انجام این مطالعه مرضیه مروتی؛ پژوهشگر گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشکده روان‌شناسی و علوم تربیتی دانشگاه خوارزمی و دکتر محمدامین عرفان منش از کمیسیون آموزش عالی شرق کانادا؛ مشارکت داشتند.
یافته‌های این مطالعه زمستان سال ۱۳۹۹ با عنوان «سلب اعتبار بروندادهای علمی و مصادیق بداخلاقی پژوهشی» در فصل‌نامه اخلاق در علوم و فناوری، منتشر شده است.
//ایسنا
