صد سالگی دستاوردهای مطبوعاتی نهضت ِآزادیستان
به گزارش ایرنا، نشست تخصصی “بررسی دستاوردهای مطبوعاتی نهضت آزادیستان شیخ محمد خیابانی” روز شنبه در تالار خاقانی خانه فرهنگ تبریز برگزار شد و شرکت کنندگان در آن به بررسی زوایای پیدا و پنهان این نهضت مترقی و وطن خواهانه با محوریت جراید منتشر شده در آن دوره پرداختند.
شرکت کنندگان در این نشست یکروزه تاکید کردند که “نهضت آزادیستان” به زعامت شیخ محمد خیابانی، در راستای تلاش برای مقابله با انحرافات صورت گرفته در مسیر مشروطه خواهی توسط میوه چینان انقلاب مشروطه و با رویکرد تسری آزادی به سرتاسر ایران از ایالت آذربایجان بود.
در این نشست تخصصی اعلام شد که انتشار جرایدی مانند “تجدد”، “آزادیستان” و “ادب” در دوره شکل گیری و تحکیم نهضت آزادیستان، از نظر تحول در حوزه های سیاسی، اجتماعی و ادبی ایران زمین در نیمه دوم دهه ۱۲۹۰ شمسی و سال های بعد از آن تاثیر بسزایی گذاشت.
بنیان گذاری نقد ادبی و شعر نو توسط دست اندرکاران نهضت “آزادیستان” و پی نهادن تفکر انتقادی در روزنامه نگاری توسط جراید نهضت، از دیگر محورهای مورد بررسی در نشست یکروزه “بررسی دستاوردهای مطبوعاتی نهضت آزادیستان” شیخ محمد خیابانی بود.
سطح افکار شیخ محمد خیابانی بالاتراز تفکرات عام بود
عضو هیات علمی و استادیار گروه تاریخ دانشگاه تبریز در این نشست گفت: شیخ محمد خیابانی به صراحت گفته که آذربایجان و تبریز مهد آزادی خواهی و مشروطه خواهی است.
دکتر «ناصر صدقی» اظهار داشت: قیام شهید محمد خیابانی، حلقه‌ی گمشده در تاریخ آذربایجان و تبریز است.
عضو هیئت علمی دانشگاه تبریز با بیان اینکه قبل و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، به جریان نهضت شیخ محمد خیابانی توجه کافی نشده است، اضافه کرد: آثارجریان مشروطه از تبریز و آذربایجان به سایر شهرهای ایران کشیده شد؛ مشروطه در سه مرحله اتفاق افتاد و در هرمرحله آذربایجان جزو اولین‌ها بود؛ با صدور فرمان مشروطه توسط مظفرالدین شاه و با توجه به ولیعهدنشین بودن تبریز، نقش مشروطه خواهان تبریز پررنگ ترشد.
وی افزود: بحران‌های داخلی و خارجی و جنگ جهانی اول و اولتیماتوم روسیه همزمان با بحث مشروطه بود و مرحوم شیخ محمد خیابانی از معدود شخصیت هایی بود که در مقابل اولتیماتوم روس‌ها ایستاد و سخنرانی او در این خصوص در مطبوعات تاریخ درج شده است.
صدقی ادامه داد: از ۱۲۹۰ تا ۱۲۹۵ با تسلط روس‌ها بر تبریز، تمامی آزادی خواهان بالای دار رفتند؛ بعد از این جریان، مشروطه را شیخ محمد خیابانی آغاز کرد؛ با وقوع انقلاب روسیه در سال ۱۹۱۷، روس‌ها قشون خود را از تبریز عقب کشیدند و شیخ محمد خیابانی از تبریز و آذربایجان جریان مشروطه را آغاز کرد و در مقابل مخالفانی که با لباس مشروطه در تهران بودند، ایستاد و در نتیجه سومین جریان مشروطه خواهی را به راه انداخت.
عضو هیئت علمی دانشگاه تبریز در ادامه اظهار کرد: زمانی که از نهضت آزادیستان سخن گفته می‌شود، این سوال مطرح می‌شود که چرا شیخ محمد خیابانی نام ایالت آذربایجان را به آزادیستان تغییر داد؛ به نظرم بهترین کار برای پاسخ به این سوال، مراجعه به نطق های خیابانی در حیاط تجدد است و او به صراحت اعلام می کند که چون آذربایجان، آزادی را به سراسر ایران هدیه داده، نام این ایالت بله آزادیستان تغییر داده شده است؛ البته کسروی می نویسد که شیخ و یارانش برای مقابله با اقدام مساواتی ها در نامگذاری آن سوی ارس به نام “جمهوری آذربایجان”، این تغییر نام را انجام دادند.
وی افزود: دولت مشیر الدوله، مخبر السلطنه هدایت را به عنوان والی به آذربایجان فرستاد و چون شیخ محمد خیابانی مخبرالسلطنه را مثل خودش دموکراتی نی دانست، به او اعتماد کرد و از همین جا صرفه خورد.
وی با بیان اینکه شیخ محمد خیابانی فردی آگاه بود و مطالعات زیادی در خصوص جریان‌های مختلف داشت، گفت: شیخ محمد خیابانی به عنوان عالم دینی جوان در ۴۱ سالگی به شهادت رسید و در ۴۱ سالگی، علوم زیادی را کسب کرده بود، سخنرانی‌های زیادی از شیخ در روزنامه‌ی تجدد به چاپ رسید که نشان می دهد افکار و اندیشه های او بسیار جلوتر از زمان خود بود و همین عامل نیز باعث شد که او نتواند با عامه مردم تبریز ارتباط موثری برقرار کند. بر خلاف مشروطه که همه تبریز، به استثنای دوه چی و سرخاب، پشت سر ستارخان ایستادند، در قیام خیابانی این اتفاق نیفتاد و بین دموکرات ها اختلاف افتاد و دو دستگی پیش آمد.
صدقی با بیان اینکه روزنامه تجدد در تمامی جنبه‌های زندگی به عنوان ارگان حزب دموکرات آذربایجان به مثابه شعبه ایالتی حزب دموکرات ایران عمل می کرد، افزود: بخشی از رسالت روزنامه تجدد، ترویج ارزش‌های آزادی خواهی و مشروطه خواهی، آگاه سازی در جامعه، آموزش و تعلیم و تربیت و برجسته سازی حقوق اجتماعی زنان بود.
عضو هیئت علمی دانشگاه تبریز با بیان اینکه تاریخ چراغی برای روشن سازی مسیر آیندگان است، گفت: قیام شیخ محمد خیابانی حرکتی حزبی و تشکیلاتی بود.
انتشار روزنامه تجدد، تداوم روشنفکری در خطه آذربایجان بود
مدرس دانشگاه تبریز نیز در نشست تخصصی بررسی دستاوردهای مطبوعاتی نهضت آزادیستان شیخ محمد خیابانی گفت: روزنامه تجدد نسبت به سایر روزنامه‌ها در تداوم مکتب روشنفکری آذربایجان قلم می‌زد.
«زهرا کاظمی»، اظهار داشت: فضای مطبوعات ایران به دوران قبل و بعد از جریان مشروطه تقسیم می‌شود.
این مدرس دانشگاه تبریز، خاطرنشان کرد: فضای مطبوعاتی در دوران قبل از مشروطه، استبدادی بود و نمی‌توان ادعا کرد که مطبوعات در آن دوره، رکن چهارم دموکراسی بود، اما بعد از فضای مشروطه تحول زیادی در آذربایجان رخ داد و روزنامه‌ی تجدد در تبریز منتشر شد، در این دوره، مطبوعات منتقد شده و به راحتی می‌توانستند با نخبگان ارتباط برقرار کند.
کاظمی با اشاره به نشریات منتشر شده از سوی نهضت آزادیستان در آذربایجان و تبریز افزود: در آن دوران همزمان با انتشار روزنامه تجدد، روند تغییر یافت و رسالت یک خبرنگار و روزنامه نگار به شکل متدهای روز به تحریر درآمد.
وی با بیان اینکه روزنامه تجدد نسبت به سایر روزنامه‌ها در تداوم روشنفکری آذربایجان قلم می‌زد، گفت: شیخ محمد خیابانی همواره تاکید می‌کرد باید حق و حقوق مردم را به درستی شناخت؛ چنانکه با مطالعه نسخ نشریه تجدد می توان به این باور و اندیشه شیخ دست یافت.
این مدرس دانشگاه تبریز با بیان اینکه شیخ محمد خیابانی، فرزند زمان خود و دارای دیدگاهی بسیار وسیع بود، خاطرنشان کرد: مردم آمادگی فکری برای درک اندیشه‌های شیخ را نداشتند؛ به رغم اینکه شیخ فردی روحانی بود و می‌توانست به راحتی با مردم ارتباط برقرار کند، اما در مدت زمان کوتاه و با توجه به فضای ملتهب آن دوره نتوانست این ارتباط را برقرار کند.
نهضت آزادیستان رنگ و بوی نظامی نداشت
پژوهشگر تاریخ مطبوعات نیز در این نشست با تاکید بر اینکه نهضت آزادیستان، نهضتی سیاسی، اجتماعی و ادبی بود، گفت: این نهضت رنگ و بوی نظامی نداشت.
«محمد عزیزی راد» با اشاره به آغاز جریان نهضت آزادیستان از بهار سال ۱۲۹۹، اظهار داشت: ریشه‌های نهضت آزادیستان به مجلس دوم مربوط است که در آن دوران شیخ محمد خیابانی به عنوان نماینده مردم تبریز در مجلس و بیرون از آن در سبزه میدان تهران در مبارزه با اولتیماتوم روس ها سخنرانی های آتشین کرد.
این پژوهشگر تاریخ مطبوعات، نهضت آزادیستان را نتیجه سرخوردگی ملت ایران از انحرافات صورت گرفته در مسیر مشروطه خواهی توسط مستبدان درآمده به لباس مشروطه خواهی دانست و گفت: شیخ محمد خیابانی زمانی که مشاهده کرد، کسانی به نام مشروطه خواه و نماینده مردم این مسئولیت را برعهده گرفته وهیچ توجهی به اصل موضوع ندارند، نهضت را آغاز کرد.
وی در خصوص علت فراموشی نهضت شیخ محمد خیابانی و مطرح نشدن آن در یک قرن‌گذشته تشریح کرد: مخبرالسلطنه بعد از به خاک و خون کشیدن نهضت آزادیستان، در دوره‌ی رصاخان چندین بار نخست وزیر و وزیر شد و همین امر سبب گشت که یاران شیخ شهید نتوانند نتوانند واقعیات نهضت او را برای جامعه تبیین کنند، هر چند که بعد از شهادت شیخ ملک الشعرای بهار سرود که ” گر خون خیابانی مظلوم بجوشد/ سرتاسر ایران گفت سرخ بپوشد” و نمایندگان مجلس چهارم، در مواجهه با مشیرالدوله و مخبرالسلطنه، این دو را “قاتل” می نامیدند.
وی تاکید کرد: گمان نبریم که عمر نهضت آزادیستان تنها شش ماه بود، بلکه بعد از رفتن روس‌ها از آذربایجان در آبان ۱۲۹۳ شمسی به عنوان نتیجه آغاز جنگ جهانی، آزادی نسبی حاصل شد و از بهار ۱۲۹۶ شیخ محمد خیابانی، میرزا علی چایچی و میرزا علی پست خانه، به عنوان اعضای حزب دموکرات ایران در ایالت آذربایجان، بار دیگر مهر و سربرگ های حزب را بیرون کشیده و خود را به عنوان زعمای حزب جا انداختند؛ متعاقب این امر پایه های نهضت آزادیستان شیخ محمد خیابانی در ایالت آذربایجان شکل گرفت و با قدرت گرفتن دموکرات های طرفدار شیخ، تیر ماه سال ۱۲۹۸، ولیعهد مجبور به بازگشت به تهران شد.
عزیزی راد با تاکید بر اینکه شیخ محمد خیابانی، شخصیتی اخلاقی و موعظه محور داشت و رویکردهای نظامی در افکار و آراء وی جای نداشت، گفت: این نهضت رنگ و بوی نظامی نداشت و حتی منتقدان، شیخ را به دلیل غیرنظامی بودن این نهضت سرزنش می‌کردند.
این پژوهشگر تاریخ مطبوعات با بیان اینکه حسین فرزاد از فرهنگیان سال ۱۳۲۰، مجموعه نطق‌های شیخ محمد خیابانی را جمع آوری کرد، گفت: با توجه به مطالب جمع آوری شده، از نطق‌های شیخ محمد خیابانی، نمی‌توان سخنانی مربوط به مفاهیم چپ پیدا کرد.
وی با بیان اینکه روزنامه‌ی تجدد، جایگاه فوق العاده‌ای در تاریخ مطبوعات ایران دارد، گفت: جریان شعر نو و نقد ادبی برای نخستین بار در ایران در این نشریه مطرح شد و گردانندگان “تجدد” در موضوع شعر نو، مقابل مال الشعرا و یارانش در مجله “دانشکده” صف آرایی و مباحث جدی در باب ضرورت در انداختن طرح نویی در ادبیات فارسی مطرح کردند.
پژوهشگر تاریخ مطبوعات با بیان اینکه لب کلام شیخ محمد خیابانی، ایران و اعتلای آن بود، گفت: نشریه “آزادیستان” با انتشار تنها چهار شماره در آن دوران، غوغایی برپا کرد؛ این مجله در عمر کوتاه خود تاثیر بسیار زیادی در حوزه آزادی بیان و فعالیت‌های مطبوعاتی و نقد ادبی ایران زمین بر جا گذاشت و اصول جدید نقد ادبی در آن بنیان گذاشته شد.
عزیزی راد با بیان اینکه شیخ محمد خیابانی کنش خوبی با اطرافیان خود داشت گ ولی برخورد خوبی با منتقدان خود نداشت، گفت: با مطالعه‌ی مطالب دوران شیخ محمد خیابانی می‌توانیم درس‌هایی از آن دوره کسب کنیم.
وی بیان کرد: شهادت شیخ محمد خیابانی بسیار غم انگیز است، شیخ اهل خشونت نبود و با اینکه می‌توانست در حین ورود اسمعیل فضلی، فرمانده وقا قزاق های تبریز، به خانه شیخ حسن میانحی با تپانچه او را هدف قرار دهد، ولی هیچ اقدامی انجام نداد و توسط وی به شهادت رسید.
خیابانی، عالمی آگاه به زمان و مسائل روزگار بود
رئیس همایش بین المللی بزرگداشت صدمین سالگرد شهادت شیخ محمد خیابانی و نماینده مردم تبریز، اسکو و آذرشهر در مجلس شورای اسلامی نیز گفت: شیخ محمد خیابانی عالمی آگاه به زمان و مسائل روزگار بود و هیچ شبهه ای او را از مسیر صحیح خارج نمی‌کرد.
حجت الاسلام «سید محمدرضا میرتاج الدینی» اظهار داشت: شخصیت شیخ محمدخیابانی ابعاد گسترده‌ای دارد که از بین آن‌ها می‌توان به شخصیت او در حوزه‌ی مطبوعات و روزنامه نگاری اشاره کرد.
رئیس همایش ملی بزرگداشت شیخ محمد خیابانی و نماینده مردم تبریز، آذرشهر و اسکو در مجلس شورای اسلامی با بیان اینکه روزنامه تجدد در دوره‌ی شیخ محمد خیابانی محل انتشار افکار مبارزان تبریز و شیخ خیابانی بود، گفت: ساختمان روزنامه‌ی تجدد نیز محلی برای تجمع مبارزان تبریز بود.
وی افزود: زمانی مردم تبریز در ساختمان روزنامه تجدد با رهبری شیخ خیابانی در مقابل رویداد ننگین ۱۹ قیام کردند، وثوق الدوله صدر اعظم خائن می‌دانست این قرارداد خائنانه است و در مقابل آن از دولت انگلیس ضمانت درخواست کرده بود.
حجت الاسلام میرتاج الدینی با بیان اینکه افکار و اندیشه‌های شیخ محمد خیابانی که در قالب نطق و سخنرانی به مردم بیان می‌شد، گفت: تمامی نطق‌های شیخ محمد خیابانی ترجمه و در روزنامه‌ی تجدد به چاپ می‌رسید.
نماینده مردم تبریز، آذرشهر و اسکو در مجلس شورای اسلامی افزود: زمانی که شیخ محمد خیابانی در مسجد کریم خان تبریز سخنرانی می‌کرد پای سخنرانی او بیش از هزاران نفر مردم جمع می‌شدند؛ در حقیقت شیخ محمد خیابانی عالمی آگاه به زمان و مسائل روزگار بود و هیچ شبهه ای او را از مسیر صحیح خارج نمی‌کرد.
وی خاطرنشان کرد: کسانی که در تاریخ نتوانسته‌اند کاری انجام دهند از بی بصیرتی بوده است، بی بصیرتی باعث می‌شود فرد حرکتی نکند یا منحرف شود. بصیرت انسان را در مسیر خود به مسائل مختلف آشنا می‌کند، بارها در مورد بصیرت از مقام معظم رهبری شنیده‌ایم که این بصیرت است که در شرایط گوناگون می‌تواند مسیر درست را به ما نشان دهد.
مدیرعامل خانه مطبوعات و رسانه های آذربایجان شرق نیز در این نشست با تأکید بر توجه حوادث و جریان های مختلف سیاسی کشور به نهضت آزادیستان اظهار داشت: با اینکه قیام شیخ محمد خیابانی و قیام جنگل میرزا کوچک خان در یک عصر اتفاق افتاده است، اما متأسفانه توجه و پژوهش لازم به نهضت آزادیستان در طول سالیان متمادی را شاهد نیستیم.
مرتضی شفیعی با بیان اینکه شهید شیخ محمد خیابانی علیرغم قرائت‌های متفاوت تاریخی، یک آزادی‌خواه قائل به تمامیت ارضی و ایران واحد بوده است، خاطرنشان کرد: به عبارتی نهضت آزادیستان نیز به دنبال ایران آزاد و مستقل و همچنین نفی استبداد و مشروطه حقیقی بوده است.
شفیعی با تأکید بر اینکه مطالعه نسخ و شمارگان نشریه تجدد و آزادیستان ما را بسیاری از حقایق تاریخی و حتی شخصیت شیخ محمد خیابانی آشنا خواهد کرد، افزود: جریان مغرضی که به دنبال تحریف تاریخ معاصر است؛ در طول ادوار مختلف کوشید تا قتل شیخ شهید را با عناوین غلطی چون خودکشی و یا تجزیه‌طلبی لاپوشانی کند.
مدیرعامل خانه مطبوعات آذربایجان‌شرقی در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به اینکه نگاه تک بعدی به شخصیت مفاخر آذربایجان هیچ‌گاه نخواهد توانست راهگشای امور و چراغی برای مسیر پیش‌رو باشد، افزود: یکی از اهداف برگزاری این نشست؛ نگاهی تخصصی به دیدگاه‌های شیخ محمد خیابانی و نهضت آزادیستان در حوزه مطبوعات بوده است.
نشست تخصصی نگاهی به دستاوردهای مطبوعاتی نهضت آزادیستان همزمان با یکصدمین سالگرد شهادت مجاهد نستوه و عالم مبارز، شیخ محمد خیابانی؛ به همت خانه مطبوعات استان و ستاد همایش بزرگداشت یکصدمین سالگرد شهادت شیخ محمد خیابانی و با همکاری اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی آذربایجان شرقی؛ در تالار خاقانی خانه فرهنگ تبریز به صورت محدود و با رعایت پروتکل های بهداشتی برگزار شد.
این نشست به همت خانه مطبوعات و رسانه های آذربایجان شرقی برگزار شد.
/ایرنا
