قوانین مفقودشده در سیل
سیل‌های رخ داده در کشور بار دیگر ضرورت توجه به قوانین و مقررات پیشگیرانه از سیل را مورد توجه افکار عمومی قرار داده است، قوانین و مقرراتی که به گفته چند مقام مسئول بی‌توجهی به آنها موجب افزایش خسارات ناشی از سیل شده است.
به گزارش باش خبر وبه نقل از ایسنا، در آخرین روز از اولین ماه تابستان سال ۱۴۰۱ بود که نخستین اپیزود از سریال سیل‌های تابستانی در کشور اتفاق افتاد. سیلی که نه تنها زمان وقوع آن موجب شگفتی شد، بلکه در مکان و شرایطی هم رخ داد که کمتر کسی احتمال وقوع سیل در آن را می‌داد؛ سیل در یک روز آفتابی و در شرق استان فارس رخ داد و طبق گزارش‌های رسمی منجر به مرگ ۲۲ تن شد. پس از این سیل اما از ابتدای مرداد ماه سیل‌ها و آبگرفتگی‌های دیگری در کشور رخ داد که برابر آمارهای رسمی تا روز گذشته حداقل ۶۹ کشته برجای گذاشته است.
اما دلیل وقوع این سیل‌ها چیست و چه عواملی منجر به تشدید خسارات ناشی از آن شده است؟ آیا امکان کاهش خسارات جانی و مالی ناشی از آن وجود داشت یا اگر همین اقدامات نیز انجام نشده بود، خسارات چندین برابر شده بود؟ محمد حسن نامی، رییس سازمان مدیریت بحران کشور که در جریان عملیات امداد و نجات در سیل شرق استان فارس نیز حضور داشت، درباره دلایل خسارات ناشی از این سیل به ایسنا گفته بود: «سیل پیش‌بینی شده و حتی نسبت به وقوع آن هشدار هم داده شده بود، اما افرادی که آنجا بودند به دلیل آفتابی بودن هوا آن را جدی نگرفته و در واقع باور نکرده بودند که ممکن است در هوای آفتابی سیلی بیاید.»
تصوری غلط از تغییرات اقلیمی
یکی از اصلی‌ترین دلایل وقوع سیل در چنین شرایط آب و هوایی را می‌توان تغییرات اقلیمی دانست و از این رو می‌توان نتیجه باورنکردن یا جدی نگرفتن هشدارها درباره وقوع سیل را ناشی از عدم آگاهی پیرامون تغییرات اقلیمی و پیامدهای آن دانست. موضوعی که علی بیت‌الهی، دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی درباره آن به ایسنا می‌گوید:«متاسفانه برخی ازمردم باور ندارند که ممکن است سیلابی در تابستان رخ دهد، در حالی که ما سال‌هاست که روند سیلاب ها را به کررات در این فصل دیده‌ایم. سیل‌هایی که اتفاقا در این فصل رخ می‌دهد قدرت تخریبی بالایی دارند. حتی در پاکدشت تهران، استهبان استان فارس و دیگر مناطق مختلف کشور نیز شاهد سیلاب‌های تابستانه زیادی بودیم.»
او همچنین می‌گوید: « فکر می‌کنم مردم و مسئولان باید تغییرات اقلیمی را باور کنند و مثل روال سابق انتظار نداشته باشیم که در تابستان سیلاب خسارت‌زا کمتر باشد. اتفاقا پیش‌بینی‌ها بر این است که زین پس تعداد این سیلاب ها نیز بیشتر خواهد شد، از این رو نیاز به آموزش های مستمر در خصوص سیلاب وجود دارد. آموزش اگر مستمر نبوده و منقطع باشد، ملکه ذهن نمی‌شود. آموزش نیازمند استمرار و پیوستگی است و آموزشی که سالی یک‌بار یا در اثر یک حادثه گوشزد شود در اذهان عمومی نقش نمی‌بندد، این به دلیل عدم پیوستگی در آموزش‌های عمومی است. به هر حال همه انسان ها به صورت غریزی مراقب جانشان هستند و اگر خطر را احساس کرده باشند از آن دور می‌شوند، یکی از دلایل بی‌توجهی برخی از مردم به هشدارها این است که چون آموزش ندیده‌اند نمی‌توانند بر اساس دانشی که دارند وقوع سیل را باور و خطر آن را احساس کنند.»
بیت‌اللهی می‌افزاید: « متاسفانه در باور عمومی پدیده تغییرات اقلیمی با خشکسالی عجین شده و به همین دلیل مردم کمتر می‌توانند سیل را نیز به عنوان پیامدی از این پدیده باور کنند. گاهی افراد به دلیل نا آشنایی با رفتار سیل و قدرت تخریبی آن دچار حادثه می‌شوند. مثلا همین که دیده شده برخی افراد با خودرو وارد جریان روان آب می‌شوند، نشان می‌دهد که اطلاعاتشان در مورد سیل و قدرت آن کم است. اگر این فرد بداند بادی که در لاستیک‌های خودرو وجود دارد، در آبی به ارتفاع ۲۰ سانتی‌متر مانند قایق بادی رفتار می‌کند، قطعا دیگر چنین کاری انجام نخواهد داد. به این خاطر معتقدم اگر این آموزش‌ها استمرار داشته باشد در ذهن مردم ثبت می‌شود.»
سیل روی دیگر خشکسالی
تغییرات اقلیمی که به عنوان یکی از دلایل سیل‌های اخیر مطرح شده مانند سکه‌ای است که تنها یک روی آن خشکسالی است، روی دیگر آن همانطور که بیت‌اللهی نیز به آن اشاره کرد؛ همین بارش‌های شدید و جاری شدن سیل و آبگرفتگی است. در واقع وقتی سخن از تغییرات اقلیمی به میان می‌آید، یعنی شرایط نرمال و تعادلی که در طولانی مدت وجود داشته از بین رفته است. این نکته نمی‌تواند صرفا به معنای کاهش بارش و خشکسالی محض باشد. از بین رفتن تعادل گاهی سبب بارش کمتر از میزان نرمال و گاهی سبب بارش بیش از حد معمول می‌شود. این در حالی است که کلیشه موجود در میان بخش قابل توجهی از افکار عمومی، این پیام را به اذهان متبادر می‌کند که تغییرات اقلیمی یعنی خشکسالی و خبری از بارندگی و بارش باران نیست.
اینجاست که نقش هر نهاد و سازمان برای پیشگیری از وقوع سیل بیش از گذشته اهمیت پیدا می‌کند. بررسی قوانین، نقش و وظایف سازمان‌ها درباره سیل و بررسی احتمال ترک فعل می‌تواند ابهامات را برطرف کرده و ریسک وقوع دوباره چنین حوادثی با چنین حجمی از خسارات را کاهش دهد.
یکی از مواردی که باید در سیل اخیر به آن توجه می‌شد، ساخت و ساز غیرقانونی در حریم و یا حتی بستر رودخانه‌ها بود. این مسئله، محدود به سال‌های اخیر نمی‌شود. در ماده یک قانون پیشگیری و مبارزه با خطرات سیل که مصوبه پنجم خرداد ۱۳۴۸ است، به طور صریح به این موضوع اشاره شده است. طبق این قانون «به منظور حفظ جان و مال مردم از خطرات سیل و تامین بهداشت عمومی وزارت کشور مکلف است بلافاصله پس از تصویب این قانون کلیه اقدامات لازم را برای حفظ و اصلاح و احداث مسیل و سیل برگردان و کشیدن کانال فاضلاب به عمل آورده و از کلیه اراضی و مستحدثات و ساختمان‌های متعلق به دولت و مؤسسات یا اشخاص اعم از حقیقی و یا حقوقی در هر نقطه که برای تامین منظورهای مذکور ضرورت داشته باشد استفاده کرده و تعرف یا تملک کند.»
تجاوز به بستر و حریم رودخانه‌ها
محمدحسن نامی، رئیس سازمان مدیریت بحران کشور، درباره ساخت و ساز در حریم رودخانه‌ها و تجاوز به حریم آنها به ایسنا می‌گوید: «حریم رودخانه‌ها از آکس رودخانه تا حدود ۱۵۰ متر به اطراف را شامل می‌شود. اما در مواردی می‌بینیم که قبلا ساخت و سازی انجام شده است. در این دوره شاهد فعالیت خوب قوه قضاییه در این خصوص هستیم و با این موارد برخورد خواهد شد.» علی نصیری، رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران نیز پس از وقوع سیل‌های اخیر در اظهاراتی با انتقاد از ساخت و ساز در حریم و حتی بستر رود گفته بود:« قبلا ساخت و ساز در حریم رودخانه اتفاق می‌افتاد، اما متاسفانه اکنون در بستر رودخانه نیز شاهد ساخت و ساز هستیم. در سیل اخیر هم در موارد متعددی شاهد این قضیه بودیم. باید تشکر کنیم از دولت و قوه قضاییه که اخیرا خیلی سخت‌گیرانه به موضوع حریم دریا و رودخانه‌ها ورود کرده و یک سری از مناطق را آزاد کرده‌اند که البته این کار باید استمرار و ادامه داشته باشد.»
غفلت هواشناسی از یک الزام قانونی؟!
اما تصرف بستر و حریم رودخانه و همچنین جدی نگرفتن هشدار تنها دلیل اعلام شده برای وقوع این سیل نبود. مهرداد بذرپاش، رییس دیوان محاسبات کشور نیز از جمله مسئولانی بود که پس از وقوع سیل در امامزاده داوود (ع) با انتشار یک توئیت به این موضوع واکنش نشان داد. او در حساب توئیتر خود نوشت:«علیرغم گذشت پنج سال از تصویب قانون هوای پاک، مطابق ماده ۲۶ قانون هوای پاک، سازمان هواشناسی مکلف بود ظرف دوسال شبکه ملی هشدار و پیش آگاهی رخدادهای سیل، طوفان و گردوغبار را تکمیل کند که این مهم انجام نشده است. ترک فعل صورت‌گرفته، بزودی در دستور کار دیوان محاسبات قرارخواهد گرفت.»
در این اظهارات در حالی مطرح شده که در هفتم اسفندماه سال ۱۴۰۰ ،مهدی رهنما، رئیس پژوهشگاه پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو سازمان هواشناسی کشور، با اشاره به راه‌اندازی سامانه هشدار سیل گفته بود: «سامانه پیش‌بینی و هشدار سیل نسل چهارم برای حوضه‌های آبریز کرخه، کارون، دز، استان گلستان، استان گیلان، استان لرستان، استان خراسان شمالی، شهر قم، کلانشهر تهران و… به صورت کاملا بومی و عملیاتی در این پژوهشگاه طراحی و توسعه یافته است و به‌زودی سامانه هشدار سیل کشور به‌صورت یکپارچه برای حدود ۶۰۰ نقطه جمعیتی در سطح کشور در سازمان هواشناسی کشور به بهره‌برداری خواهد رسید.» موضوعی که به نظر می‌رسد اجرایی نشده و به همین دلیل نیز رییس دیوان محاسبات کشور را به انتشار آن توئیت وادار کرده است.
مطابق ماده ۲۶ قانون هوای پاک که در تاریخ ۲۶ مردادماه سال ۱۳۹۶ از سوی حسن روحانی، رییس جمهوری وقت کشورمان برای اجرا ابلاغ شده و در توئیت رییس دیوان محاسبات کشور نیز مورد استناد قرار گرفته؛ «ماده۲۶ـ وزارت راه و شهرسازی (سازمان هواشناسی کشور) با همکاری سازمان مکلف است، حداکثر ظرف مدت دوسال پس از ابلاغ این قانون، شبکه ملی هشدار و پیش‌آگاهی رخدادهای سیل، طوفان و گرد و غبار را تکمیل کند»
