فرشید باغشمال (عضو انجمن خوشنویسان تبریز) حدود ۶۰۰ سال از دوره‌ای که «میرعلی تبریزی» خط نستعلیق را ابداع کرد می‌گذرد؛ ابداعی که بار دیگر بر نقش تبریز در پِی‌ریزی فرهنگ و هویت ایرانی، صحه گذاشت. هنر میرعلی تبریزی، امروز شهر به شهر، از آموزشگاه‌های هنری گرفته تا نمایشگاه‌ها و موزه‌ها قد کشیده و به عنوان یک هنر جهانی، در یونسکو شناخته شده‌است.
آذر سال گذشته، در چهارمین روز شانزدهمین نشست کمیته جهانی حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس که در محل یونسکو در پاریس و به صورت آنلاین برگزار شد، پرونده برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی در ایران مورد بررسی قرار گرفت و به عنوان هفدهمین اثر میراث ناملموس ایران در فهرست جهانی یونسکو ثبت شد و به زودی جشن ثبت جهانی آن در تبریز برگزار می‌شود.
این پرونده با عنوان «برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی در ایران» The national programme to safeguard the traditional art of calligraphy in Iran در شانزدهمین جلسه کمیته بین دولتی حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس به ثبت رسید. این درحالی است که ۱۶ کشور عربی و ترکیه نیز خوشنویسی را در این دوره به نام خود ثبت کرده‌اند.
«دانش، مهارت و شیوه خوشنویسی عربی» به عنوان پرونده‌ای مشترک از سوی ۱۶ کشور شامل عربستان سعودی، الجزایر، بحرین، مصر، عراق، اردن، کویت، لبنان، موریتانی، مراکش، عمان، فلسطین، سودان، تونس، امارات متحده عربی و یمن به عنوان میراث ناملموس بشری یونسکو ثبت جهانی شد.
همچنین ترکیه موفق شد پرونده «خوشنویسی سنتی در هنر اسلامی» را با عنوان «Hüsn-i Hat, traditional calligraphy in Islamic art in Turkey» به فهرست میراث فرهنگی ناملموس جهانی خود اضافه کند.
ایران نیز پرونده خوشنویسی خود را در فهرست برنامه‌های خوب پاسداری یونسکو برای محافظت از میراث ناملموس ثبت کرده است. ثبت در برنامه‌های خوب پاسداری یونسکو به این معنی است که هم میراث ناملموس موردنظر به جهانیان معرفی خواهد شد و هم پاسداری خوبی از آن صورت خواهد گرفت.
مصطفی پورعلی ـ مدیرکل ثبت و حریم آثار و حفظ و احیاء میراث معنوی و طبیعی ـ در این‌باره توضیح داد: پرونده برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی ایران، به مجموعه اقداماتی اشاره دارد که در چند دهه گذشته برای پاسداری از این هنر ایرانی اسلامی در ایران جریان داشته و تداوم دارد. ثبت این پرونده ملی ضمن تایید دستاوردهای فرهنگی نهادهای متولی خوشنویسی ایران اعم از نهادهای دولتی و به‌ویژه مردم نهاد، خوشنویسی ایران را در فهرست میراث جهانی ناملموس به ثبت رسانده است.
پرواز نستعلیق ایرانی از تبریز تا یونسکو
«ثبت جهانی برنامه ملی پاسداری از هنر خوشنویسی » به عنوان هفدهمین عنصر فرهنگی ناملموس کشورمان در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت و لوح این رویداد فرخنده در هفته میراث فرهنگی، رونمایی شد.
حال اگر این ثبت جهانی را به پرونده ملی «تبریز، خاستگاه خط نستعلیق» (که سه سال پیش ثبت شد) متصل کنیم، می‌توانیم نقش درخشان تبریز را در ثبت جهانی خوشنویسی ایرانی به طول و تفصیل یاد کنیم.
الخط نصف‌‌العلم
اهل علم به واسطه منزلتی که «خط و خوشنویسی» به دانش و فرهنگ بخشیده، گفته‌اند «الخط نصف‌‌العلم» و آنها که خط و خوشنویسی را با شعر و معماری و قالی در آمیخته‌اند، به قرینه همان جمله متواتر گفته‌اند، «الخط نصف‌‌العشق».
خوشنویسی از نخستین دوره‌های تکامل، عقل وعشق بشری را چنان مسحور شکوه و زیبایی خود کرده که رسول اکرم(ص) در حدیثی وعده مغفرت داده به هنرمندی که آیه شریفه بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم را با خط خوش کتابت کند. (بحارالأنوار، ج ٩٢، ص ٣۵)
«خط» از آغاز سیر اجتماعی خود، غالباً مترادف با «خوشنویسی» بوده است. قباله‌های تاریخی املاک، اسناد بیع، عقدنامه‌ها، عهدنامه‌های سیاسی، کتاب‌‌های خطی و مکتوبات روزمره اداری، از قدیم، اغلب به خط شکسته یا نستعلیق، یا ترکیبی از هر دو، تنظیم شده است.
به این ترتیب، در هر دوره تاریخی که خط و خوشنویسی ارج و قرب داشته، فراز و نشیب تاریخ نیز به نیکی ثبت و مستند شده و برعکس، هر جا که هنر خطاطی افول کرده، بخشی از تاریخ فراموش یا مخدوش شده‌است.
اما خوشنویسی بر خلاف ظرافت‌های دلبرانه‌اش، سرنوشتِ سهل و ساده‌ای نداشته و همراه با پیچ و خَم تاریخ نقاط خونین و دردناک در جای‌جای تاریخ این هنر، بسیار بوده است. گواه این ادعا سرگذشت «ابوعلی محمد ابن مُقله عبدالله شیرازی» وزیر فرهیخته ایرانی در دربار خلافت عباسی بوده است.
تنها اثر به جا مانده از ابن‌مُقله، خوشنویس ایرانی مقتول در دستگاه خلافت عباسی
ابن مُقله، خوشنویس مقتول دستگاه خلافت عباسی
شهرت تاریخی ابن‌مُقله نه به خاطر مواضع سیاسی بلکه به خاطر ابداع خطوط ۶گانه و وضع اصول دوازده‌گانه خوشنویسی است.
ابن‌مُقله، در سه دوره تاریخی وزیر دربار عباسیان بوده و هر بار در مخالفت با ظلم و جور خلفای عباسی از کار برکنار شده است. او از معدود وزراء خوش‌نام عباسی است که به حسن تدبیر، انصاف و حکمت، شناخته می‌شود و در طول زندگی هنری خود، سه قرآن نوشت. خط اسلامی را از کوفی دشوار تا نسخ زیبا و روان به کمال رساند و اصول دوازده‌گانه خوشنویسی (ترکیب، کرسی، نسبت، ضعف، قوت، سطح، دور، صعود مجازی، نزول مجازی، اصول، صفا و شأن) را بنا نهاد.
اگر نبود همت و مجاهدت هنری او، نسخ به عنوان یکی از منابع اصلی تمام خطوط اسلامی و ایرانی از میان می‌رفت و درک متون اسلامی (از جمله قرآن و حدیث و آثار مورخان نامی) بسیار دشوار می‌شد.
با این حال روزی که راضی‌بالله، خلیفه بیدادگر عباسی از نامه‌نگاری ابن‌مُقله با یکی از سران مخالف آگاه شد، دستور داد دست او را از آرنج قطع کنند. ابن‌مُقله هر چه لابه کرد که با اجرای این حکم هنر خوشنویسی زائل می‌شود، گوش خلیفه شنیدار نبود و سرانجام دژخیم عباسی با قطع دست ابن‌مُقله یکی از فرازهای شرم‌آور تاریخ هنر را رقم زدند.
استاد نسخ، مدتی افسرده بود و دست قطع شده خود را در سینه می‌فشرد و می‌گریست. نقل است که مدتی چوب بر آرنج می‌بست و خطاطی می‌کرد. بعدها نیز خوشنویسی را با دست چپ ادامه داد. اما هنوز زبانش سرخ بود و از همراهی مردم ستم‌‌دیده دست بر نمی‌داشت تا آنجا که به دستور خلیفه زبانش را بریدند و زندانی‌اش کردند. مدتی در زندان بود تا در ۳۲۷ هجری درگذشت. اختناق حاکم بر جامعه طوری بود که حتی قبر او نیز چند بار نبش و جابه‌جا شد.
قتل ابن‌مُقله، پیشرفت خط نسخ را به تأخیر انداخت و اجازه نداد رموز و ظرافت‌هایی که این استاد هنرمند با تحقیق و تمرین بسیار به دست آورده در بستر زمانی خود متجلی شود، با این حال آثار به‌جا مانده از او و وفاداری معدود شاگردان جوانش، این هنر را در دوره‌های بعدی به شکوفایی رساند.
هنر ابداعی تبریز در دارالخلافه بغداد
تاریخ خوشنویسی اسلامی و ایرانی، پس از قتل ابن‌مُقله، تا چند قرن مسیر تقریباً ثابتی داشت و فاقد تحول اساسی بود. تا اینکه در اواسط قرن نهم هجری، «میرعلی تبریزی» «خط تعلیق» را که اسلوبی دشوار و پُرپیچ و خَم داشت از انحصار دربار و دیوان حُکّام درآورد و پس از ترکیب با نسخ، خط نستعلیق را با هویت و شخصیتی مستقل، پدید آورد.
از جزئیات زندگی میرعلی، اطلاع دقیقی در دست نیست اما در برخی رساله‌ها گفته شده میرعلی، قوس‌ها و کشیده‌های نستعلیق را در عالم رویا و از روی پرواز غازها در آسمان، الهام گرفته است.
میرعلی مدتی در بغداد در دربار سلطان احمد جلایر بود. کتابت «خواجوی کرمانی» از آثار همین دوره است که امروز در موزه کتابخانه بریتانیا نگهداری می‌شود.
به این ترتیب، مسیری که میرعلی در تبریز آغاز می‌کند، دیری نمی‌پاید که در بغداد، فارس و خراسان، جان می‌گیرد تا اینکه یک قرن بعد، چهره نامدار تاریخ نستعلیق، از قزوین ظهور می‌کند: «میرعماد حسنی»
//فارس
