ربع رشیدی، اولین و بزرگترین دانشگاه جهان با 700 سال قدمت/ قدیمی‌ترین شهرک دانشگاهی دنیا
شهر تبریز یکی از کهن‌ترین شهرهای ایران است و تاریخ اولیه آن به درستی معلوم نیست و بحث های زیادی در این رابطه مطرح شده است. اکتشافات اخیر نشان از وجود تمدن در شهر تبریز در هزاره اول و دوم قبل از میلاد دارد.
در زمان حکومت مغول ها در ایران سه سال پس از به قدرت رسیدن غازان‌خان، در سال ۶۹۴ قمری (۶۷۴ هجری شمسی) وزیر اعظم دربار خواجه صدرالدین زنجانی به دستور غازان‌خان به قتل می‌رسد و خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی که پیش از حمله مغول در قلعه‌های اسماعیلیه زندگی می‌کرد وزیر اعظم غازان خان شد که خدمات بسیاری را برای غرب ایران و منطقه آذربایجان به ارمغان آورد، بنای ربع رشیدی از جمله یادگارهای وی است.
ربع رشیدی نخستین دانشگاه آکادمیک جهان
ربع رشیدی یکی از بناهای تاریخی و ارزشمند شهر تبریز واقع در باغمیشه به سبک معماری آذری است.حدود ۷۰۰ سال پیش در تبریز، دانشگاهی به نام رشیدالدین فضل الله همدانی ایجاد شد. رشیدالدین وزیر غازان خان از حکمرانان وقت آن دیار بود. در آن زمان این دانشگاه شامل چهار دانشکده بود که در چهارطرف آن قرار داشت و اربع یا چهار عربی را به خود اختصاص داد و این مکان به نام ربع رشیدی شهرت یافت.
این مجموعه که در دامنهٔ کوه سرخاب در محلی باصفا و بلند جای گرفته است، در اوایل قرن هشتم و یا اواخر قرن هفتم هجری بنا شد. برابر با نوشتهٔ تاریخ نگاران و جهانگردان بزرگ دارای پهناوری بسیار و ساختمان های گوناگون همچون مسجد و مدرسه و بیمارستان (دارالشفا) و کتابخانه و گنبدی برای آرامگاه خواجه رشیدالدین بوده است. این بنا مانند بیشتر شهرهای کهن دارای حصار و بارویی بزرگ بوده است.
از مضمون نامه ای که خود خواجه رشیدالدین فضل الله به دو پسرش درباره ساختمان این بنا نوشته چنین برداشت می شود که در آن زمان ربع رشیدی در جایگاه دانشگاهی بوده که از هر دانشی در آنجا شعبه ای راه اندازی شده بود و ۶ هزار تن دانشجو در آن تحصیل می کرده اند و خواجه اوقافی برای تکمیل کتابخانه و مدرسه و نشر کتب و تأمین هزینه زندگی و تحصیل طلاب علوم مختلف اختصاص داده بود و دانشمندان بزرگ از هر گوشه گرد آورده و بکار تألیف و تدریس گماشته و مقرری آبرومندی برای آنان تعیین کرده بوده است و از آن میان پنجاه پزشک و چندین جراح از هند و مصر و چین و شام در آنجا مشغول به کار بوده اند.
ربع رشیدی، اولین و بزرگترین دانشگاه جهان
حدود 8۰۰ سال پیش در شهر اولین‌ها، مجتمع علمی، فرهنگی و تاریخی معروف و عظیمی تحت عنوان ربع رشیدی به دستور خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی، وزیر دانشمند و مدبر عصر مغول ساخته شد. زمانی که خواجه رشیدالدین این مجتمع عظیم علمی را در شهر اولین‌ها تأسیس می‌کرد، فکر این را نمی‌کرد در روزگاری که این مرکز گفتمان علمی میان تمدن‌ها، به این حال و روز افتاده باشد؟
بر اساس اسناد و مدارک موجود ربع رشیدی در عصر خویش، نماد آموزش عالی و جامع تمام دانش‌های روز دنیا بوده است. اگر تهاجمات دشمن و به خصوص مغولان، زلزله، استبداد و حکومت‌های زورگو و همه عوامل مخرب، مانع پیشرفت این مجتمع دانشگاهی نبود، ربع رشیدی در حال حاضر به مراتب پیشرفته‌تر و یا همتراز با دانشگاه‌های همچون کمبریج، لیون، ونیز، سوربن، آکسفورد و هاروارد و یا سایر دانشگاه‌های پیشرفته و مطرح جهان بود.
آنچه در این خصوص مهم به نظر می‌رسد اینکهخواجه‌رشیدالدین که وزیری دانشمند در علوم مختلف و مورخی پرکار و بی‌نظیر بوده در زمان خود بناهای خیریه بسیار ساخت و علمای بسیاری پرورش داد. اما هدف اصلی و مهم خواجه رشیدالدین آموزش همه علوم زمان برای بهبود و رفاه جامعه بوده است.
وی در زمان غازان‌خان در خارج از باروی شهر تبریز شهرکی بنا کرد که به شهرستان رشیدی (رشیدآباد) معروف بود، هسته مرکزی شهر (ربع) دارای کارکرد دینی، آموزشی و فرهنگی است که در آن مجموعه مساجد، مدارس علوم اسلامی، دارالحفاظ، کتابخانه، خانقاه، دارالضیافه و دارالشفا قرار داشت.
از سویی، این مجموعه در زمان آبادانی، بزرگترین مجتمع علمی، آموزشی و وقفی بود، به‌طوریکه سالانه بیش از ۶ هزار دانشجو برای آموختن علوم مختلف به شهر تبریز سفر می‌کردند، در آن مجتمع دو کتابخانه وجود داشت که در یکی از آنها تنها یک‌هزار جلد قرآن و ۶۰ هزار جلد کتاب در انواع علوم، تواریخ و اشعار جهت مطالعه و تحقیق دانشجویان، محققان و سایر اقشار مختلف مردم نگهداری می‌شد.
با این وجود، حدود ۲۰۰ قاری قرآن از کوفه، بصره و شام دائما و به نوبت در این مرکز قرآن را تلاوت می‌کرده‌اند و ۵۰۰ فقیه و یک‌هزار طلبه در مدارس آن سکونت داشته و به کسب علم مشغول بوده‌اند و تعداد ۵۰ پزشک حاذق از کشورهای مختلف در دارالشفا آن به معالجه بیماران اشتغال داشته‌اند.
البته نباید فراموش کرد که ربع رشیدی در روزگار عصر خود، شهری کوچک ولی پیشرفته و تخصصی بود که در آن ۳۰ هزار خانه و ۲۴ کاروانسرا که شامل کتابخانه، مدرسه، مسجد، دارالایتام، حمام، مهمانسرا، بیمارستان، مدارس عالی و کارگاه‌های صنعتی وجود داشت، به‌طوریکه این مرکز عظیم دانشگاهی در دوران اوج حیات خویش، مورد مراجعه مستقیم و استفاده دانشمندان معروف جهان و از جمله پزشکان و محققان یونان، روم، مصر، چین و دیگر ممالک آن روز آسیا و اروپایی قرار می‌گرفت.
دانشگاه بزرگ ربع رشیدی دارای ۳ قسمت اصلی به شرح ذیل بوده است:
ربع رشیدی (قسمت اصلی)
شهرستان رشیدی (مجتمع مسکونی و تاسیسات جنبی)
//فارس
