چه بر سر دریاچه ارومیه آمده است؟

،آذربایجان‌شرقی، استانی که سهم اندکی در تامین آب دریاچه ارومیه دارد اما خسارات زیادی را از خشک شدن دریاچه متحمل می‌شود، اقدامات مختلفی در خصوص تثبیت و احیای دریاچه از حوزه کشاورزی گرفته تا اجرای پروژه انتقال آب انجام شده و یا در حال انجام است.

از وقتی داستان پرغصه‌ی خشکی دریاچه ارومیه آغاز شد، زنگ خطر در آذربایجان شرقی و اراضی این حوضه نواخته شد و حتی بحث‌هایی در خصوص نابودی کلانشهر تبریز در پی خشکی کامل این دریاچه انجام گرفت.

با راه اندازی ستاد احیا و برنامه ریزی‌های مختلف که هر چند در محور اصلی خود حرکت نکرد و از طرفی شرایط طبیعی آب و هوایی نیز با مردم این دیار یار نبود، باعث شد تا اندکی از فاجعه‌ی در پیش رو دور شویم.

تابستان مشهور سال 98 بود که خداوند مهربانی خود را به این دریاچه نشان داد و با نزول بارش‌های سرشار و حتی وقوع سیل در مسیرهای منتهی به این دریاچه، امیدها بر احیای آن بار دیگر زنده شد اما غافل از آن که هر ترسالی همچون روز روشن یک دوره خشکسالی و شبی تاریک را به دنبال دارد و از سال 99 این دوره تاریک آغاز و این دریاچه بار دیگر وارد مرحله بحران شد.

هم افزایی عوامل، دخیل در خشکی دریاچه ارومیه 

جلال شیری، عضو هیئت علمی دانشگاه تبریز در گفت‌وگو با ایسنا، می‌گوید: عوامل دخیل در خشکی دریاچه ارومیه به گونه‌ای نیستند که بتوان یک یا دو عامل مشترک را به عنوان عوامل اصلی معرفی کرد؛ اگر عوامل هم محدود باشند، مجزا از هم عمل نکرده‌اند، یعنی عوامل دخیل در این امر، مجزا نبوده و اثر آن‌ها بر هم افزایشی است زیرا هم افزایی این عوامل، علت اصلی خشک شدن دریاچه است.

وی ادامه می‌دهد: عوامل به صورت منفرد نیز تاثیرپذیر از هم هستند لذا این مسئله، خشک شدن دریاچه ارومیه را پیچیده‌تر می‌کند، اما اگر بخواهیم جزئی‌تر بررسی کنیم، یکی از دلایل عمده‌ی آن، تغییرات آب و هوایی و کاهش نزولات جوی است. کاهش نزولات جوی و میزان برف و باران که به نحوی ورود جریان‌های زیرسطحی و سطحی را کنترل کرده و منبع اصلی تغذیه است، سبب شده تا خروجی رودخانه‌ها نیز کاهش یابد لذا با صرف نظر از عوامل انسانی، یکی از عوامل، کاهش ورودی آب به سطح زمین در اثر کاهش نزولات جوی و تغییرات اقلیمی است.

وی می‌افزاید: فعالیت‌های بصری و اقدامات انسان‌زاد نیز در این اتفاق بسیار اثرگذار است، البته در مورد عوامل انسان‌زاد موارد متعددی مطرح است که باید بررسی شود.

عوامل انسانی در خشکی دریاچه ارومیه

شیری در رابطه با عوامل انسانی دخیل در این خصوص، تشریح می‌کند: عوامل انسان‌زاد مجموعه‌ای از عوامل در هم تنیده شده است؛ توجه نکردن به آورد رودخانه‌ها در اثر نامناسب بودن بستر آن‌ها در طول سال‌های متمادی، حفر چاه‌های غیر مجاز در حاشیه‌ی دریاچه ارومیه و حتی برخی پروانه‌هایی که می‌توانستند برای چاه صادر نشوند، توسعه ی بی‌رویه اراضی کشاورزی و به تبع آن مصرف بی‌رویه آب در این بخش از عواملی هستند که در کنار دلایل اقلیمی سبب کاهش تراز آب و خشکی دریاچه شدند.

وی خاطرنشان می‌کند: وقتی صحبت از توسعه‌ی فعالیت‌های کشاورزی می‌کنیم، این امر اصلا به این معنا نیست که ما مخالف کشاورزی هستیم؛ کشاورزی یکی از اساس‌های اصلی استقلال در کشور به لحاظ غذایی و اقتصادی است، اما امکان این امر وجود داشت که دهه‌های گذشته با تدابیر علمی، بهره‌گیری از نظرات کارشناسی دقیق، مطالعات میدانی و تحلیل‌های واقعی از مسئله، این توسعه به نحوی رقم بخورد که حداقل فشار به آب‌های سطحی و تحت الارضی وارد شود و از این محل نیز به عنوان منبع ارزشمند در مصرف آب صرفه‌جویی شده و بخش کشاورزی نیز به عنوان یکی از بخش‌های عمده و اساسی دچار لطمه‌ی جدی نشود.

وی یادآور می‌شود: دریاچه ارومیه یکی از مهم‌ترین حوزه‌های آبریز کشور و دومین دریاچه آب شور دنیا است که اختصاصات کیفی و کمی خود را دارد، اما حجم آن کاهش یافته و به دلیل قدرت تبخیر پذیری، پهنه‌های آب سطحی به سرعت در معرض تبخیر قرار می‌گیرد و این جمع شده‌های آب‌های سطحی به پیکره‌ی دریاچه ارومیه اضافه نمی‌شود لذا به تراز اکولوژیک نمی‌رسد که این امر باعث شده تا هدف‌گذاری‌های سطح آب این دریاچه طی سال‌های قبل به طور کامل محقق نشود.

این استاد دانشگاه می‌گوید: علی‌رغم زحمات زیادی که برای احیای این دریاچه کشیده شد و پایش طرح‌ها نیز بر عهده‌ی دانشگاه تبریز بوده، اما کاهش نزولات جوی و تغییرات اقلیمی از یک طرف و نبود استقرار و مدیریت یکپارچه‌ی منابع آب از طرف دیگر، باعث شد تا مشکلات حل نشوند.

وی ادامه می‌دهد: در کنار این مسائل و مشکلات، بی‌تدبیری در مدیریت برداشت‌های غیر مجاز در حوزه‌ی آبریز دریاچه ارومیه نیز سبب شد تا فشار مضاعف بر آبخوان‌ها وارد شود.

وی اضافه می‌کند: در رابطه با اقداماتی که برای دریاچه ارومیه و احیای آن انجام شده است اما بر اساس مشاهده‌ها، به لحاظ تحلیل علمی این فعالیت‌ها کافی و موثر نبوده و نیازمند هدف‌گذاری زمان‌مند است.

شیری بیان می‌کند: به لحاظ علمی، مدیریت یکپارچه‌ی منابع آب نیازمند بسیج امکانات سازمان‌های مرتبط و تمامی ذی‌نفعان حوزه‌ آبریز است، به نحوی که حداقل عایدات اقتصادی، فرهنگی، رفاهی، اجتماعی و زیست محیطی در سامان‌دهی منابع آب و حوزه‌ی آبریز استفاده شود.

وی اظهار می‌کند: به دلیل نبود وحدت‌ رویه در سازمان‌های مختلف، ناهماهنگی بین فعالیت‌ها، موازی‌کاری‌ها، ناهمسویی‌هایی که به لحاظ علمی و فنی باید تحلیل می‌شدند و در کنار آن‌ها، غافل شدن از اصل موضوع و هدف قرار دادن اقدامات، در مجموع سبب شد تا آنچنان که باید، شاهد احیای این پیکره‌ی آبی مهم در کشور نباشیم.

باید تکنیک‌های کاهش تبخیر در دریاچه ارومیه بکار گرفت

بهروز ساری صراف، رئیس دانشکده برنامه ریزی و علوم محیطی دانشگاه تبریز نیز در گفت‌وگو با ایسنا، با بیان این‌که به جای انتقال آب بین حوضه‌ای بایستی از امکانات خود ارومیه برای احیا استفاده کرد، می‌گوید: ما مخالف کار و اقدام جهت احیای دریاچه ارومیه نیستیم، بلکه می‌گوییم تنها راه برای احیای این دریاچه انتقال آب از حوضه‌های مجاور نیست و باید نوع کار و احیا فرق کند. باید تکنیک‌های کاهش تبخیر را در خود منطقه به جای صرف هزینه‌های بالا جهت احداث کانال‌ها بکار بگیریم تا حداقل همین آب را حفظ کنیم.

وی در تحلیل وضعیت دریاچه ارومیه با توجه به وقوع پدیده خشکسالی در سال گذشته، اظهار می‌کند: ۱۰ درصد از آب دریاچه به طور مستقیم از آسمان و بارش ابرها تامین می‌شود و ۹۰ درصد باقی نیز از رودخانه‌هایی که آب خود را از ذوب برف‌ها می‌گیرند، به این دریاچه می‌رسد.

وی متذکر می‌شود: سال‌هایی که فضا و شرایط برای کارهای ذخیره سازی آب و تکنیک‌های آبخوان‌داری فراهم بود تا منجر به حفظ آب دریاچه و کاهش تبخیر آن شود و تناژ محصولات کشاورزی با افزایش بهره وری بالا برود، هیچکدام از این اقدامات را انجام ندادیم، انگار که واقعیت اقلیم ما خشک نیست.

تراز دریاچه ارومیه به 1270.57 سانتی متر رسیده است/ کاهش 63 سانتی متری نسبت به سال قبل

مجتبی جلیل زاده، معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان شرقی نیز در یک گفت‌وگوی  خبری، در خصوصآخرین وضعیت دریاچه ارومیه، اظهار می‌کند: روز پنجشنبه، تراز دریاچه ارومیه به 1270.57 سانتی متر رسیده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته کاهش 63 سانتی متری دارد. این تراز اما نسبت به پایین ترین تراز دریاچه در سال 94 با 1270.04 سانتی متری حدود 53سانتی متر بالاتر است.

وی می‌افزاید: در مدت مشابه سال 94، حدود یک میلیارد مترمکعب آب در دریاچه قرار داشت که اکنون این میزان به حدود 2.5 میلیارد مترمکعب رسیده است.

کاهش شدید رواناب‌ها دلیل بر کاهش سطح دریاچه

وی در خصوص علت کاهش تراز دریاچه ارومیه، تشریح می‌کند: طی دو سال گذشته در سال آبی 99-1400 و سالجاری میزان بارندگی‌ها پایین بوده است به طوری که در سال گذشته حدود 50 درصد رواناب و در برخی نقاط تا 70 درصد از رواناب‌ها کاهش یافته و این امر منجر به کاهش جریان آب شده و در نهایت آب کمتری به دریاچه برسد.

جلیل زاده می‌گوید: حوضه آبریز دریاچه ارومیه در سه استان آإربایجان شرقی، آذربایجان غربی و کردستان قرار داشته و علی رغم این‌که آذربایجان شرقی کمترین سهم را با 10 درصد در تامین آب این دریاچه دارد اما در صورت بروز بحران، 90 درصد از خسارات وارده از سمت این دریاچه به استان ما خواهد بود.

تحقق بهینه سازی 40 درصد از مصرف آب در حوضه دریاچه 

وی می‌افزاید: برنامه‌های احیای دریاچه ارومیه با برنامه ریزی و تصویب ستاد احیا انجام می‌گیرد و از جمله برنامه‌های نخستین موجود در این حوزه، کاهش مصرف آب کشاورزی و ایجاد شبکه‌های آبیاری نوین و زهکشی در حوضه این دریاچه بوده است.هر ساله حدود هشت درصد آبیاری برای کشاورزی با روش‌هایی بهینه سازی شده وطی پنج سال اخیر 40 درصد در این حوضه بهینه سازی مصرف آب انجام گرفته است.

وی از ساماندهی برداشت‌های غیرمجاز ازز آب‌های زیرزمینی و سطحی در این حوضه خبر داده و می‌گوید: سردهنه سازی رودخانه‌های بزرگی چون آجی چای انجام گرفته تا بتوانیم در فصل غیرزراعی، برداشت آب را قطع کرده و به دریاچه رهاسازی کنیم.

رهاسازی 10 میلیون مترمکعب آب از قلعه چای

معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان شرقی ادامه می‌دهد: از جمله برنامه‌هایی که اخیرا انجام گرفته و به بهره برداری رسیده است، اختصاص بخشی از آب پشت سدها به دریاه بوده که در این راستا امسال از سد قلعه چای بر اساس پیش بینی‌ها در اردیبهشت ماه بالغ بر 10 میلیون مترمکعب آب به سمت دریاچه رهاسازی شد.  

وی خاطرنشان می‌کند: برای این‌که جریانات آبی به پیکیره دریاچه برسد، لایروبی روخانه‌های متنهی به دریاچه را انجام می‌دهیم تا حتی اگر سیلی در این مسیر اتفاق بیفتد، به راحتی به سمت دریاچه هدایت شود.

پیشرفت فیزیکی 80 درصدی فاز اول پروژه انتقال آب پساب تبریز به دریاچه

وی با اشاره به پروژه بزرگ انتقال آب پساب تبریز به دریاچه، می‌گوید: تاکنون فاز اول این پروژه به طول 10 کیلیومتر دارای 80 درصد پیشرفت فیزیکی بوده است که امیدواریم با تامین به موقع آن، فاز اول این روژه به بهره برداری برسد.

جلیل زاده با اشاره به پروژه بزرگ دیگر انتقال بین حوضه‌ای آب از حوضه زاب به دریاچه ارومیه، می‌افزاید:  اقدامات سختی چون احداث تونل در این مسیر انجام گرفته و مسال با تامین اعتبار به موقع، به بهره برداری رسیده و نزدیک 650 میلیون مترمکعب از این طریق به دریاچه ارومیه خواهد رسید.

وی ادامه می‌دهد: تاکنون حدود 40 درصد از بودجه مصوب به احیای دریاچه ارومیه تخصیص یافته و از جمله اقداماتی که بایستی تخصیص اعتبار به لحاظ کاهش بارندگی باید انام بگیرد، طرح‌های ارتقای بهره وری آب در این حوضه است.

اکبر فتحی، رئیس سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان شرقی نیز در یک گفت‌وگو خبری، با بیان این‌که  خوشبختانه امسال، ستاد احیای دریاچه ارومیه جزو اولویت‌های دولت سیزدهم قرار دارد، می‌افزاید: در این راستا تکالیفی نیز برای جهادکشاورزی مشخص شده که از جمله آن، اصلاح  الگوش کشت منطقه است.

تداوم اصلاح الگوی کشت در حوضه دریاچه

وی ادامه می‌دهد: در صدد این هستیم که امسال، روال گذشته خود را در راستای اصلاح الگوی کشت ادامه دهیم و کشت محصولاتی با نیاز آب بالا چون گوجه فرنگی، پیاز، سیب زمینی و به خصوص سبزی و صیفی جات را کاهش داده و محصولاتی با نیاز آبی کم مثل کلزا، کینوا، جو و علوفه‌های یکساله را ترویج و در راس برنامه‌ها قرار داده‌ایم.

وی با اشاره به ایجاد زیرساخت‌هایی برای این حوزه هم‌چون احداث پایاب سد شهید کاظمی، می‌گوید: در سطح حدود 23 هزار هکتار از کلیه اراضی حوضه دریاچه ارومیه خطوط انتقال آب با لوله، شبکه‌های آبیاری تحت فشار و شبکه‌های فرعی آبیاری تکمیل شده و یا در حال انجام است.

فتحی می‌افزاید: در حوزه باغات این حوضه نیز، طرح جامع اصلاح و احیای باغات در دستور کار قرار داشته و در این راستا گونه‌های مقاوم به کم آبی چون پسته و زعفران را جایگزین باغات در معرض نابودی می‌کنیم.

وی خاطرنشان می‌کند: عمده هدف ما جلب مشارکت جوامع محلی این حوضه است تا با کمک خود کشاورزان این اقدامات احیای دریاچه را انجام دهیم چرا که امر بهینه سازی آب در این منطقه بسیار مهم بوده و کار اصلی در این خصوص توسط کشاورزان انجام می‌گیرد و آن‌ها کاملا متکی به منابع آبی هستند و اگر آبی وجود نداشته باشد، کشاورزی هم وجود نخواهد داشت.

وی ادامه می‌دهد: کشاورزان بهتر از ما قدر آب را می‌دانند پس بهتر است با مشارکت آن‌ها، در اجرای سیستم نوین آبیاری و اصلاح الگوی کشت گام برداریم.

طرح کاشت نهال و بوته در حوضه دریاچه ارومیه

امسال طرح جدیدی در اراضی حوضه دریاچه ارومیه در حال انجام است که با عنوان کاشت نهال و بوته یاد می‌شود. رحیم مهرادی، مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری آذربایجان شرقی در این خصوص می‌گوید: در راستای پویش همگانی و مصوبه دولت برای حفظ اقدامات قبلی و توسعه اقدامات در راستای احیای دریاچه، ما در شهرستان‌های حوضه دریاچه ارومیه از جمله آذرشهر، عجب شیر و بناب اقدام به کاشت نهال و بوته‌های بومی منطقه کردیم.

وی می‌افزاید: این اقدام در جهت جلوگیری از انتقال ریزگردهای نمکی و غیرنمکی دریاچه به باغات، روستاها و سکونتگاه‌ها اطراف و به خصوص تبریز و حتی استان‌های همجوار میسر خواهد بود.

بر اساس این گزارش؛ با توجه به لزوم در اولویت بودن مشکلات زیست محیطی به خصوص زمانی که جان میلیون‌ها هم وطن به آن گره خورده است، انتظار می‌رود تا از مسئولان شهرستانی گرفته تا کشوری نسبت به احیای دومین دریاچه شور دنیا اقدام موثر و قاطعی انجام دهند.

متخصصان و کارشناسان این حوزه در کشور کم نیستند و می‌توان با هم افزایی میان این کارشناسان، مسئولان و مردم به یک نتیجه مطلوب در این راستا رسید.

//ایسنا