تاثیر واکسن‌ها بر سلامت انسان و کنترل بیماری‌های عفونی، از مهم‌ترین دستاوردهای تاریخ علم است. پس از شیوع بیماری کووید-۱۹ و همه‌گیری آن، پژوهشگران تلاش‌هایی را برای یافتن دارو و واکسن برای کاهش سرعت انتقال این ویروس و پیشگیری از شیوع بیشتر این بیماری در سراسر جهان آغاز کردند. یافته‌های مطالعات گسترده در کشورهای مختلف، منجر به دستیابی به واکسن‌هایی با پلتفرم‌های گوناگون شد. در ایران نیز این تلاش‌ها در قالب چند پروژه تحقیقاتی واکسن ادامه یافت. پروژه واکسن برکت از اولین تلاش‌ها برای دستیابی به واکسن در ایران بود. در روزهای گذشته اولین مقاله بررسی کارایی و ایمنی واکسن برکت در فاز حیوانی منتشر شد.
به گزارش باش خبر وبه نقل از ایسنا، پلتفرم‌های کاندید واکسن‌های کووید-۱۹ به پنج نوع اصلی دسته‌بندی می‌شوند:
– واکسن‌های ساخته‌شده از ناقل‌های ویروسی نوترکیب مانند واکسن‌های آکسفورد/آسترازنکا، جانسون و اسپوتنیک V؛
– واکسن‌های ساخته‌شده از ویروس‌های غیرفعال مانند سینوفارم، سینووک، بهارات بیوتک، QazCovid قزاقستان؛
– واکسن‌های برپایه اسیدهای نوکلئیک مانند مدرنا و فایزر/بیوان‌تک؛
– واکسن‌های ساخته‌شده از زیر واحد پروتئینی مانند نوواوکس و سوبرانا؛
– واکسن‌های ساخته‌شده از ویروس زنده ضعیف شده مانند کداژنیکس؛
واکسن کووایران برکت (BIV۱-CovIran۹) از دسته واکسن‌های ساخته‌شده از ویروس‌های غیرفعال است. ویروس‌های استفاده‌شده در واکسن‌های ویروسی غیرفعال، با استفاده از موادی مانند «بتاپروپیولاکتون» (BPL) و یا «فرمالدهید»(یک ترکیب شیمیایی) غیرفعال می‌شوند. در زمان انتشار این مقاله شش واکسن ویروسی که با استفاده از این روش‌ها غیرفعال شده‌اند، تایید شده‌اند.
در مراحل ساخت برخی از واکسن‌ها، از ترکیباتی به نام «ادجوانت» استفاده می‌شود. این ترکیبات به پاسخ ایمنی قوی‌تر در افرادی که واکسن دریافت‌کرده‌اند و در نتیجه عملکرد بهتر واکسن‌ها کمک می‌کند. یکی از متداول‌ترین ادجوانت‌هایی که در واکسن‌های انسانی استفاده می‌شوند، نمک‌های آلومینیوم هستند. ادجوانت مورد استفاده در واکسن کووایران برکت، ادجوانت «آلوم» بوده که ایمنی لنفوسیت‌های T کمک‌کننده (Th۲) را تقویت می‌کند.
برای انجام این مطالعه، ویروس‌های زنده SARS-CoV-۲ از یک بیمار مبتلا به کووید-۱۹ گرفته‌شد و پس از تلخیص، فرموله کردن واکسن، در حیوانات مختلف مورد آزمایش قرار گرفت. در این تحقیق برای بررسی ایمنی و کارایی این واکسن از حیوانات آزمایشگاهی مختلف شامل موش‌های BALB/c، خوکچه هندی، موش‌های صحرایی، خرگوش‌های سفید نیوزلندی و میمون رزوس استفاده شد.
برای تست سمیت غیرطبیعی بر روی موش‌های آزمایشگاهی و خوکچه هندی انجام شد. آزمایش‌های میزان تب‌زایی بر روی خرگوش‌ها صورت گرفت. همچنین بررسی‌های میزان ایمنی‌زایی این واکسن بر روی موش، خرگوش و میمون رزوس انجام شد. بررسی‌های این مطالعه حاکی از ایمن بودن واکسن در حیوانات از جمله خوکچه هندی، خرگوش، موش و میمون بود و در این حیوانات سمیتی ایجاد نشد.
مطالعه ایمنی‌زایی در دو دوز مختلف (سه یا پنج میکروگرم در هر دوز)، نشان داد که این واکسن باعث ایجاد سطح بالایی از آنتی‌بادی‌های اختصاصی و خنثی‌کننده ویروس SARS-CoV-۲ در موش‌ها، خرگوش‌ها و میمون رزوس می‌شود.
در این مطالعه پس از آزمایشات ایمنی، واکسن ویروس غیرفعال شده به موش‌ها و خرگوش‌ها، تزریق شد تا میزان آنتی‌بادی تولیدشده در آن‌ها اندازه‌گیری شود. همچنین میمون‌های رزوس نیز با دو دوز واکسن ایمن شدند و پس از ۱۴ روز از تزریق دوز دوم میزان دز عفونی‌کننده ارزیابی شد. در این مقاله عنوان شده که در این بررسی، مانند سایر مطالعات برای آلوده کردن میمون‌ها، از ۱۰ تا ۲۰ برابر دوز عفونی انسان استفاده شده است که از نظر علمی برای این تحقیقات درست است. بر اساس یافته‌های این مطالعه، میمون‌های رزوس، با دو دوز سه یا پنج میکروگرمی از این واکسن، ایمن شدند و در مقایسه با گروه شاهد، سطح بالایی از ایمنی نشان دادند.
به طور کلی پس از واکسیناسیون میمون‌های رزوس، سلول‌های لنفوسیتی افزایش یافتند و طبق بررسی‌ها غالب لنفوسیت‌ها در خون محیطی میمون‌ها، لنفوسیت T کشنده (CD۸+) بود. در نتیجه پاسخ ایمنی سلولی سیتوتوکسیک cytotoxic (سمیت سلولی) افزایش پیدا کرده بود.
اندازه‌گیری تیتر آنتی‌بادی‌های ضد کووید IgG در خون موش‌های واکسینه‌شده نشان داد که تزریق این واکسن (ویروس‌های غیرفعال شده همراه با ادجوانت) به طور قابل توجهی باعث افزایش سطح آنتی‌بادی‌های خاص در روز ۲۱ و ۲۴ پس از تزریق دوز اول شد.
طبق این بررسی‌ها ادجوانت «آلوم» باعث ماندگاری پاسخ ایمنی بالا، ۴۲ روز پس از ایمن شدن در نتیجه‌ی آزاد شدن مدوام آنتی‌ژن می‌شود. این نتایج همچنان نشان داد که آنتی‌بادی ایجاد شده پس از ۴۲ روز از واکسیناسیون، دوام کافی دارد و می‌تواند ویروس این بیماری را خنثی کند. سنجش اینترلوکین ۴ نشان داد که ادجوانت آلوم به تنهایی یا همراه با واکسن، قادر به تحریک لنفوسیت‌های T کمک‌کننده ۲ و ایجاد واکنش آلرژیک نیست و اثر مقادیر ادجوانت استفاده شده در این واکسن، بر سیستم ایمنی بیشتر از حساسیت‌زایی آن است.
بنابراین ادجوانت آلوم گزینه خوبی برای فرمولاسیون واکسن و بهبود پاسخ ایمنی است.
یکی از نگرانی‌ها در مورد واکسن‌های کووید-۱۹، پدیده تقویت وابسته به آنتی‌بادی (ADE) است؛ که به موجب آن ممکن است واکسن، عفونت بعدی SARS-CoV-۲ را شدیدتر کند. این پدیده در مطالعات مربوط به واکسن‌های نشانگان تنفسی خاورمیانه (مرس) و SARS-CoV-۲ در مدل‌های حیوانی گزارش شده است. با این حال این اثر در میمون رزوس که از واکسن مشابه در مطالعات پیش‌بالینی استفاده کرده بودند و در مطالعات پیش‌بالینی سایر واکسن‌های ویروس غیرفعال شده، مشاهده نشد.
یکی دیگر از نگرانی‌های مرتبط با واکسن‌های ساخته شده از ویروس غیرفعال به ویژه واکسن‌هایی که دارای ادجوانت آلوم هستند، احتمال بروز بیماری تنفسی تقویت‌شده مرتبط با واکسن (VAERD) است. این پدیده در دهه ۱۹۶۰ در کودکان همزمان با آزمایش واکسن ویروس غیرفعال دارای ادجوانت آلوم برای سرخک و ویروس سین‌سیشیال تنفسی گزارش شد. اگرچه بیشتر واکسن‌های ویروس غیرفعال کووید-۱۹ از ادجوانت آلوم استفاده کرده‌اند؛ اما شواهدی از بروز این عارضه مشاهده نشده است.
در مجموع این نتایج حاکی از آن است که این واکسن کاندید بالقوه‌ای برای ایجاد پاسخ ایمنی قوی است و می‌تواند واکسنی امیدوارکننده و مناسب برای محافظت در برابر عفونت ویروس SARS-CoV-۲ باشد.
واکسن کووایران برکت توسط گروه صنعتی ایرانی «شفا فارمد»، از شرکت‌های وابسته به گروه دارویی «برکت» به مالکیت «ستاد اجرایی فرمان امام» تولید شده‌است. کارآزمایی بالینی مرحله سوم این واکسن ۲۴ اردیبهشت‌ماه سال جاری آغاز شد و در تاریخ ۲۳ خردادماه، این واکسن از سازمان غذا و داروی کشور مجوز مصرف اضطراری گرفت.
چرخه توسعه واکسن‌ها؛ یک فرآیند شش مرحله‌ای شامل مراحل اکتشافی، پیش‌بالینی (فاز حیوانی)، کارآزمایی بالینی، تایید مجوز، تولید انبوه و کنترل کیفیت است. مراحل اول و دوم (اکتشافی و پیش‌بالینی) در آزمایشگاه انجام می‌شود. مرحله کارآزمایی بالینی خود به تنهایی در سه زیرمرحله انجام می‌شود. در صورت تایید ایمنی و اثربخشی واکسن در مراحل مختلف کارآزمایی بالینی، واکسن، تاییدیه و مجوز سازمان غذا و دارو را دریافت می‌کند. بعد از مرحله چهارم، سازمان‌های نظارتی پایش عوارض جانبی و بالقوه واکسن را که ممکن است در کارآزمایی‌های بالینی نشان داده نشده باشد، مورد ارزیابی قرار می‌دهند.
در تاریخ چهارم آبان‌ماه ۱۴۰۰ (۲۶ اکتبر ۲۰۲۱) پس از حدود پنج ماه، مقاله مرحله پیش‌بالینی یا فاز حیوانی واکسن کووایران برکت؛ اولین مقاله منتشر داوری‌شده این مطالعه، به صورت سرمقاله یا Editorial در نشریه Reviews in Medical Virology انتشارات Weily منتشر شد.
نشریه Reviews in Medical Virology نشریه‌ای با ضریب نفوذ (Impact Factor) ۶.۹۸۹ است که به طور معمول، مقاله‌هایی را به صورت مروری با موضوعات زیست شناسی مولکولی، زیست شناسی سلولی، تکثیر، پاتوژنز، ایمونولوژی، ایمن‌سازی، اپیدمیولوژی، تشخیص یا درمان ویروس‌های دارای اهمیت پزشکی و مطالعات مرتبط با کووید-۱۹ منتشر می‌کند. این نشریه در چارک اول (Q۱) نشریات حوزه ویروس‌شناسی قرار دارد.
در انجام این مطالعه اصغر عبدلی از گروه هپاتیت و ایدز انستیتو پاستور ایران و بخش واکسن آزمایشگاه ویروس‌شناسی امیرآباد، رضا علیزاده از گروه بیوشیمی دانشکده علوم زیستی دانشگاه تربیت مدرس، حسین امینیان‌فر از پژوهشکده تحقیقات زیست‌پزشکی دانشگاه تهران، زهرا کیان‌مهر از گروه بیوشیمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال، علی تیموری از گروه ویروس‌شناسی دانشگاه علوم پزشکی همدان، ابراهیم عظیمی و نبی امامی‌پور از گروه بیوتکنولوژی شرکت داروپخش، مرضیه اقتدار دوست از شرکت تشخیصی آرنا، وحید سیاوشی از شرکت آزما طب گستر سورنا، حمیدرضا جمشیدی از گروه داروسازی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، محمدرضا حسین‌پور و محمد تقویان از گروه تحقیق و توسعه شرکت بیوسان فارمد و حسن جلیلی از دانشکده علوم و فنون نوین دانشگاه تهران مشارکت داشتند.
در بخش تعارض منافع این مقاله عنوان شده است که «محمد تقویان و محمدرضا حسین‌پور از کارکنان شرکت شفا فارمد هستند که فاقد سهام یا مشوق هستند. حمیدرضا جمشیدی و حسن جلیلی به ترتیب رئیس و مدیر عامل واحد تحقیق و توسعه واکسن شفا فارمد هستند. نویسندگان دیگر هیچ تضاد منافعی را اعلام نکردند». همچنین در این مقاله بیان شده که این مطالعه توسط آزمایشگاه “ویروس‌شناسی امیرآباد” حمایت مالی شده است.
