گذشته، حال و آینده در نگاه شهروندان
رضا صادقیان
نه تنها در میدان سیاست و برای اهل قدرت، بلکه عموم شهروندان با سه تصویر در حال زیستن هستند. تصویری که از زمان قدیم و گذشته دارند، درکی که از شرایط امروز و به واسطه زیستن در زمان حال به آن می‌رسند و آینده‌ای که همچنان حاضر نیست، ولی تصویری مبهم از آن در ذهن‌شان شکل گرفته است. همین سه تصویر را می‌توان در میان اهل قدرت نیز مشاهده کرد. تصویری که در برخی موارد با نگرش شهروندان و تنها در بازه‌های زمانی کوتاه مدت به صورت هم‌پوشانی ظاهر می‌شود ولی در اکثر شرایط این سه تصویر نزد شهروندان با اهالی قدرت متفاوت بوده و هست.
سه تصویر گذشته، امروز و آینده از نگاه اکثر شهروندان ایران را می‌توان به این ترتیب شرح داد. در نگاه و زبان اغلب شهروندان گذشته از قابلیت ارجاع برخوردار و زیباست. چرا که از فروانی وسایل مورد نیاز، خوبی مردم، آرامش، دسترسی به امکانات، رعایت احترام کوچک‌ترها به بزرگ‌ترها و در مجموع در زندگی راحت و دلخوش کننده بهره می‌برد. تصویر گذشته نزد اغلب مردم گره خورده با حس خوب و رضایت بخش است. حسی که بوده و حال از میان رفته است. احساسی که در گذشته پاس داشته می‌شده و حال جای خالی آن به شدت احساس می‌شود و امید و خنده‌های بی‌بهانه‌ای که در قدیم همیشه بوده ولی امروز غایب بزرگ زندگی‌های امروز است.
بازه زمانی گذشته در میان ایرانیان می‌تواند نیم قرن تا یک دهه و پنج سال در نوسان باشد. مثلا در میان خاطرات شفاهی که از زبان سالخوردگان جمع‌های خانوادگی بیان می‌گردد، ما با خاطرات زمانه قدیم روبرو هستیم، خاطراتی که در میان تمام سختی‌ها و ناخوشی‌ها در نهایت «خوب» فهم می‌گردد و همان تصویر به مخاطبان ارایه می‌شود. همین تصویر برای افراد جوان‌تر به بازه‌های کوتاه‌تر مدت ختم می‌شود. مثلا برای جوان امروز سال 1390 نسبت به سال جاری با خوبی‌ها و خوشی‌های بیشتری و گذران زندگی سهل‌تر همراه بوده است. این مقایسه گذشته و امروز و تاکید کردن به گذشته خوب‌تر را می‌توان در هنگامه سخن گفتن شهروندان درباره شرایط اقتصادی را بیش از همیشه لمس کرد.
تصویر امروز در نگاه شهروندان دقیقا نقطه تلاقی گذشته و آینده نیز هست. به عبارتی روشن‌تر، ما زمانی به زمان قدیم و گذشته پل می‌زنیم و از خوبی‌ها و آسایش آن سخن می‌گوییم که دیدگاه خوشایندی نسبت به امروز نداشته باشیم و دقیقا همین تصویر امروز در نگاه ما نسبت به آینده هم دخیل است. در واقع نظر دادن درباره آینده متکی به زیست امروز است. بنابراین هر چقدر میزان رضایت از زندگی و شادکامی در زمان حال بیشتر باشد، ما با تصویری پُرامید از آینده روبرو هستیم و احتمالا برای تسکین دادن ناملایمتی‌های امروز به سراغ گذشته هم نمی‌رویم. اما چنانچه زیست روزمره ما با نوسان‌های خسته کننده، عدم تعادل و ناخوشایندی‌های روز افزون و میزان رضایت در زندگی کمتر باشد، ما دایم برای آرامش خویش به گذشته سرک می‌کشیم و تصویری ایده‌آل و زیبا از آن را فهم و برای سایرین نیز همان درک دلنشین را به تصویر می‌کشیم. اینجا همان نقطه‌ای است که گذشته سراسر خوب و شیرین می‌شود، چرا که امروز در کام فرد تلخ بوده است. طعم این تلخی را می‌توان در نگاه به آینده نیز مشاهده کرد. به بیانی، وضعیت نامتعادل امروز تصویر گذشته را شیرین و آینده را تلخ جلوه می‌دهد. آنچه از امروز فهم می‌کنیم، زمینه‌ای می‌شود تا با فهم خوشایند به گذشته بنگریم و آینده را ناخوشایند تصور نماییم. دیگر اینکه، هر چه در شرایط حال از امنیت اقتصادی بیشتر، سرمایه اجتماعی کارآمدتر و تصویری از آینده روشن‌تر سر و کار داشته باشیم عملا سرک کشیدن به گذشته و قیاس زمان قدیم با امروز کمتر رخ خواهد داد.
براساس نظرسنجی‌های انجام شده از سوی مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران در سال 97 درباره میزان رضایت از «شرایط زندگی خود» چنین جمع‌بندی صورت گرفته است: در چند سال اخیر در نظرسنجی‌های ایسپا در خصوص رضایت افراد از شرایط زندگی خود این سؤال به طور ثابت تکرار شده است: «اگر شرایط زندگی خود را در نظر بگیرید از 0 تا 10 چه نمره‌ای می‌دهید؟» میانگین نمره پاسخگویان کل کشور به شرایط زندگی خود در آذر 1394 بر روی طیف 0 تا 10 برابر با 6.3 بود در حالی که در مهرماه 1397 میانگین نمره برابر با 3.6 بوده است. این آمار نشان می‌دهد شرایط زندگی شهروندان همان زندگی امروز آنان است. در اینجا میزان رضایت کم شده است. حال چنین آماری چه تاثیری در نگاه به آینده شهروندان خواهد گذاشت؟ مرکز ایسپا در نوشته‌ای با نام « امید به آینده جوان ایرانی» و در یادداشتی دیگر با عنوان « تحلیل تطبیقی امید به آینده جوانان ایرانی با برخی کشورها» اقدام به تحلیل اطلاعات نظرسنجی سرمایه اجتماعی سال‌های 1385، 1393 و 1397 کرده و به این نتیجه رسیده است: در دهه 80، پیمایشی با عنوان سرمایه اجتماعی در سال 1385 انجام شده است که قریب 44 درصد جوانان معتقد بودند وضعیت آینده جامعه بهتر خواهد شد، 31 درصد گفته‌اند بدتر خواهد شد و از نظر 24.3 درصد وضعیت آینده تغییری نخواهد کرد. در سال 93 طرح نظرسنجی‌ای که توسط ایسپا اجرا شده نگرش به وضعیت کشور به صورت دیگری اما با محتوای سوال پیمایش سرمایه اجتماعی مورد سنجش قرار گرفته است طبق نتایج آن، 44 درصد جوانان معتقد بودند وضعيت کشور روز به روز بدتر مي‌شود و فقط 27 درصد معتقد بودند وضع کشور رو به بهبود است که امید به بهبود وضعیت کشور در مقایسه با سال 85، 17 درصد کاهش یافته است. قابل توجه اینکه نسبت امیدواری جوانان به بهبود کشور در یکی از پیمایش‌های سال 97 به پایین‌ترین سطح می‌رسد یعنی64.1 درصد اظهار داشته‌اند وضعیت کل کشور روز به روز بدتر می‌شود. بنابر این یافته‌ها، مشاهده می‌شود که جوانان، چندان امیدی نسبت به آینده ندارند. اگر در اواسط دهه 80، 30 درصد نسبت به آینده بدبین بودند در شرایط کنونی، این میزان تقریبا دو برابر شده است. پس آنجا که در جامعه شاهد تبعیض، توزیع ناعادلانه درآمدها و فرصتها، بی‌ثباتی اقتصادی،گرانی و تورم، فرسایش سرمایه اجتماعی به ویژه بعد اعتماد نهادی، مخاطرات زیست محیطی، انواع ناهنجارهای اجتماعی و … باشیم در چنین جامعه‌ای نمی‌توان انتظار داشت جوانان و نسل‌های آینده، یک زندگی همراه با آسایش، امید، شادمانی و احساس خوشبختی را در آینده نزدیک انتظار بکشند.(ایسپا، 15.مهر.1397)
از اطلاعات به دست آمده در نظرسنجی ایسپا به این نتیجه می‌رسیم که ساخت و پرداخت تصویر آینده به صورت بی‌واسطه به وضعیت امروز شهروندان وابسته است. اینکه در میان نظرسنجی‌های میدانی سایر کشورها نظر مثبت مردم درباره نشاط اجتماعی، شادمانی، سالم زیستن و رضایت از زندگی امروز را شاهد هستیم و همچنین آینده‌ای امیدوارانه‌ی را انتظار می‌کشند و همان را در پاسخ به سوالات نیز بازگو می‌کنند، برآمده از رضایت زیستن آنان در زمانه امروز است. بنابراین نمی‌توان از شهروندانی که در تامین نیازهای اولیه با مشکلات روبرو شده‌اند، از شغل خود رضایت پایین دارد، درآمد خود را ناکافی و نگاهشان به دولت‌مردان امروز و دیروز با انتقادهایی همراه است توقع داشت درباره آینده مثبت و با امید بنگرند.
/بهار
