نظرسنجی “گمان” و فقدان اعتبار علمی

اخیرا گزارشی از یک نظرسنجی در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده است با عنوان: “نگرش ایرانیان به دین”.

بنا به آن چه آمده است، این نظرسنجی از سوی موسسه‌ای با نام “گمان” نشر پیدا کرده است و از آن جا که این موسسه در خارج از ایران است، به ناچار دست به نظرسنجی از طریق اینترنت می‌برد و پرسشنامه‌هایی را با هدف سنجش موضوعات مختلف در فضای مجازی و از سوی کاربران تکمیل می‌کند، آن گاه نتیجه را به کل جامعه‌ی ایران تعمیم می‌دهد. 

با توضیحی که خواهد آمد، نتایج نظرسنجی منتشر شده در باب “نگرش ایرانیان به دین”، از نظر دانش و فن نظرسنجی فاقد اعتبار علمی است و نمی‌توان آن را به کل جامعه‌ی ایران تعمیم داد.

بنا به آن چه عالمان اجتماعی در باب مراحل علمی نظرسنجی گفته‌اند، هر نظرسنجی دست کم شامل هفت مرحله است. هر مرحله اگر مخدوش شود، کل نظرسنجی از اعتبار علمی ساقط می‌گردد. یکی از آن هفت مرحله، موضوع جامعه‌ی آماری و تعیین حجم نمونه است. در این مرحله، مشخص می‌شود که قرار است  پرسشنامه توسط چه کسانی و با چه حجمی تکمیل گردد، به نحوی كه كلیه‌ی صفات و ویژگی‌های جامعه آماری را دارا باشد و بتوان آن را به مثابه‌ی نمایش‌گر کل جامعه ارائه کرد.

به تعبیر دیگر، نمونه‌ی آماری به بخشی از جامعه‌ی آماری اطلاق می شود كه ویژگی‌ها و صفات جامعه مورد مطالعه را در خود داشته باشد و محقق بتواند با مطالعه آن بخش، درباره کل جامعه  قضاوت كند. به زبان ساده، مشت باید نمونه ی خروار باشد.

آن چه تحت عنوان “نگرش ایرانیان به دین” که از سوی موسسه ی “گمان”  نشر پیدا کرده است فاقد اعتبار علمی است، زیرا نمونه‌ی آماری این نگرش‌سنجی، صرفا کسانی هستند که با این پایگاه، همکاری کرده‌اند و پرسشنامه را تکمیل نموده‌اند و این در حالی است که این افراد، نمونه‌ی آماری جامعه‌ی ایرانیان نیستند. به این معنا که طبقاتی از ایرانیان هستند که یا دسترسی به اینترنت ندارند، و یا این موسسه را نمی شناسند و با آن همکاری ندارند. و یا نسبت به این گونه نظرسنجی‌ها بدگمانند

اکنون این پرسش پیش می آید که چگونه می‌توان پاسخ یک جمع خاص را به کل جمعیت به نحو عام تعمیم داد؟ کاری که این موسسه می‌کند شبیه این است که بخواهیم سلیقه‌ی موسیقایی ایرانیان را پژوهش کنیم و برای این کار، صرفا به کسانی مراجعه نماییم که به موسیقی زیرزمینی معروفند و اما نتیجه‌ی به دست آمده از این جمع خاص را به کل ایرانیان تعمیم دهیم. مسلما چنین کاری از نظر علمی خطاست و اعتبار کافی برای تعمیمِ نتایج به کل را ندارد. به فرض صداقت اخلاقی و رعایت علمی همه‌ی مراحل مختلف دیگر در نظرسنجی از سوی “گمان”، اما نتایج به دست آمده قابلیت تعمیم به کل جامعه را ندارد و از این طریق نمی توان شناخت واقع‌بینانه‌ای از جامعه پیدا نمود. 

فهم و درک نگرش‌ها و ارزش‌های جاری در هر جامعه و میان هر ملتی را باید با اتکا به روش‌های علمی و پژوهشی به دست آورد. صرف پرسش از تعدادی از افراد، نمی توان مدعی شناخت روندها و پدیده‌های اجتماعی شد.

*نویسنده و پژوهشگر