مکثی برای جهان، تفکری در موزه‌ها
اما هر مکثی فرصتی برای تفکر است. موزه‌ها در سالی که گذشت فرصتی را برای تفکر ایجاد کردند. شاید بیش از هر زمان دیگری نیازهای ارتباطی با مخاطبان پررنگ‌تر شد ولی مؤثر نیز بود. این مکث و این تفکر رویکرد جدیدی به تجربه‌های فرهنگی جدید، راه‌هایی جدید برای بارورسازی ارتباطات نو و مهارت‌های نو ایجاد کرد.۲۸ اردیبهشت‌ماه برابر با ۱۸ می مصادف است با روز جهانی موزه و نوشتار حاضر به همین مناسبت و با در نظر گرفتن شعار سال ۲۰۲۱ شورای بین‌المللی موزه‌ها (ایکوم) تحت عنوان ” آینده موزه‌ها: بازیابی و تصور دوباره” تنظیم یافته است.
سالی که گذشت یکی از سخت‌ترین سال‌ها برای موزه‌ها بود. در سال سخت همچنان که جهان را گریزی از مکث نبود، موزه‌ها را نیز گریزی از انتظار نبود، انتظاری طولانی بر گشایش و بشارتی بر غلبه جهان بر بحران.
موزه‌ها در سالی که گذشت به‌طور غیرقابل مقایسه‌ای با سال‌های گذشته در پی ترمیم و تقویت ساختار خود جهت مقابله با بحران بودند. تلاشی که فراتر از توان پیش‌بینی شده برای مقابله بود و گاهی اثربخش و گاهی ناامیدکننده.
اما مکث جهان و یا توقف انسان‌ها در مسیر توسعه‌های بی‌حدوحصر تکنولوژی‌ها و زندگی شهری باعث اثربخشی در کدام حوزه‌ها خواهد شد؟ مسیری که گاه به صورت آسیب‌زننده و غیرانسانی به سمت پیشرفت‌های مادی هجوم برده بود و اجازه تفکر به نوع بشر نمی‌داد.
گاهی دستوراتی از کائنات صادر می‌شود که کسی توان ایستایی در برابرش را ندارد. فرمان ایستی که در سال گذشته بر جهان داده شد به شکلی سخت رنج‌آور و آسیب‌زننده بود.
اما هر مکثی فرصتی برای تفکر است، موزه‌ها در سالی که گذشت فرصتی را برای تفکر ایجاد کردند. شاید بیش از هر زمان دیگری نیازهای ارتباطی با مخاطبان پررنگ‌تر شد ولی مؤثر نیز بود. این مکث و این تفکر رویکرد جدیدی به تجربه‌های فرهنگی جدید، راه‌هایی جدید برای بارورسازی ارتباطات نو و مهارت‌های نو ایجاد کرد.
موزه‌ها وسیله مهمی برای تبادل فرهنگی، غنی‌سازی فرهنگ‌ها، توسعه درک متقابل، همکاری و صلح بین مردم هستند ولی بدون ایجاد ارتباطی مؤثر و پویا با جامعه انسانی این امر غیرممکن به نظر می‌رسد.
موزه‌ها که تا چند سال قبل ارتباطی در دنیای واقعی با مخاطب برقرار می‌کردند با حذف دنیای واقعی و ارتباط واقعی با مخاطب، چگونه به حیات خود ادامه می‌دهند؟
چگونه این زندگی واقعی را به زندگی مجازی در موزه‌ها نزدیک می‌کنند؟ انسان‌ها چگونه تفکر زیست مجازی و ادبیات زیست مجازی را در ارتباط با مسائل اجتماعی و فرهنگی فرا خواهند گرفت؟
موزه‌ها همچون همه نهادهای فرهنگی، آموزشی و پژوهشی بی‌تأثیر از شرایط موجود نبوده‌اند. در سال‌های گذشته موضوع موزه‌ها و رسانه به‌صورت جدی پیگیری می‌شد. همچنان که شعار سال ۲۰۱۸ شورای بین‌المللی موزه‌ها موزه‌های تراپیوسته: “رویکردهای نو، مردمان نو” بود و نقش ارتباطات در موزه‌ها را یادآوری می‌نمود و می‌توان گفت، استفاده از فن‌آوری نوین در ارائه اطلاعات به بازدیدکنندگان همواره جزو دغدغه‌های موزه‌ها بوده است.
امتداد بازدید مخاطب از موزه تا خارج از آن و ادامه ارتباط مؤثر با مخاطب پس از بازدید از موزه یکی از اهداف هر موزه‌ای است، ارتباط مؤثری که باعث تغییر در نگرش مخاطب نسبت به موضوعات فرهنگی مختلف شود و در نهایت انعکاس آن در جامعه قابل لمس باشد.
این دغدغه شاید قبل از سالی که گذشت به این مقدار اهمیت خود را نشان نداده بود. سال سخت پاندومی کووید ۱۹ که خیلی از انسان‌ها را وادار به تحمل قرنطینه نمود و با این وجود، زنده و پویا نگه‌داشتن ارتباط موزه‌ها با جامعه را سخت‌تر کرد.
در سال سختی که گذشت در کنار هر اقدام بهداشتی و مراقبتی می‌بایست برای زیرساخت‌های اجتماعی مقابله با بحران، نیز اقدام می‌شد، تجربه زیستی که انسان‌ها در این سال از سر گذراندند، تأثیرات معینی نیز بر ساحت فرهنگی داشت.
همواره در جوامع، نیازها و ظرفیت‌های انسانی در حال تغییر هستند و هرگز فهرستی کامل و جامع از نیازهای انسانی نمی‌توان ارائه داد، چراکه نیازها مشروط به این امر هستند که انسان‌ها به شیوه‌های متعدد و متغیری با انسان‌ها و گروه‌های دیگر مرتبط باشند و علاوه بر آن نیازها و توانایی‌ها تغییر می‌کنند، همانطور که انسان‌ها به‌گونه‌ای فردی یا به‌مثابه نوعی که در معرض تحول تکاملی است، تغییر می‌کنند.
جامعه این تجربه زیستی را با شیوع پاندومی کووید ۱۹ در سخت‌ترین شکل خود و در رنج‌آورترین حالت در حال گذراندن است.
خودآگاهی بشر و طریقه مواجهه با این رویداد همانقدر که برگرفته از تجربه زیستی خواهد بود به همان اندازه نسبتی با ساحت فرهنگی خواهد داشت و با تغییرات فرهنگی جوامع، زمان تجدیدنظر در زمینه نگرش به ارتباطات فرهنگی نیز فرا می‌رسد.
موزه‌ها به عنوان ابزاری برای توسعه پایدار، یکی از مهم‌ترین نهادهای فرهنگی هستند که سر سلسله این تغییر، تفکر و تجدیدنظر خواهند بود.
فن‌آوری و نوآوری‌ها و استفاده از فرصت‌های جدید، ارائه محتوای نو، استفاده از آگاهی مردم و دادن ارزش افزوده به مردم، با تفکری درست و هوشمندانه نتیجه این تغییر خواهد بود.
هوشمندسازی موزه‌ها یعنی در کمترین زمان و به آسان‌ترین نحو، بیشترین استفاده را جهت رسیدن به هدف و درست رسیدن به هدف صرف نماییم.
ایجاد ارتباط مؤثر از طریق فضاهای غیرواقعی و مجازی جهت ادامه حیات فرهنگی موزه‌ها و در عین حال زنده نگه‌داشتن ارزش‌های تاریخی و فرهنگی آثار از طریق ارتباطات نوین و خلاق و همزمان با ایجاد این ارتباط، توجه به فرهنگ‌سازی برای شرایط موجود که بخشی از آن بدون صرف انرژی و تلاش به صورت تجربه زیستی توسط جامعه دریافت و بخش پنهان آن توسط موزه‌ها که سرآمد رفع نیازهای فرهنگی جوامع هستند، مرتفع خواهد شد.
تجربه زیست مجازی هم در ساحت فرهنگ و هم در ساحت امور اجتماعی، اهمیت خود را روز به روز بیشتر نشان می‌دهد. زمان تغییر نگرش انسان‌ها به دنیای مجازی و زیست مجازی فرا رسیده است.
جستجوی زبان فردای موزه‌ها، اندیشیدن و ساختن تصویری از آینده برای موزه‌ها و برقراری ارتباط مؤثر با مخاطب بزرگترین دغدغه امروز موزه‌هاست.
یافتن زبان روایت‌های موزه‌ای از یک اثر و معرفی ارزش‌های فرهنگی آن بدون مواجهه مستقیم با اثر و یا ارتباط فیزیکی با آن، موضوعی است که در این برهه از زمان نیازمند تفکر و سرمایه‌گذاری خواهد بود.
از دیگر وظایف موزه‌ها، ایجاد امید و همبستگی در برابر بیماری‌های همه‌گیر در جامعه با مراجعه به سوابق تاریخی بیماری‌های همه‌گیر در سالیان دور و نیز ثبت اکنون در تاریخ برای آیندگان است.
دغدغه اینکه سال‌ها بعد، آیندگان این برهه از تاریخ را چگونه یاد خواهند کرد؟
آثار هنری که در همه‌گیری بیماری کووید ۱۹ خلق شد و در خلال تعطیلی موزه‌ها همچنان به حیات خود و تولید و انتشار ادامه داد، چگونه باید برای آیندگان معرفی شوند؟
اضطراب و نگرانی‌های اجتماعی، قرنطینه، اخبار ناگوار، ترس از درگیری و مرگ، کادر پزشکی، رعایت پروتکل‌های بهداشتی، … همه و همه سوژه‌های آثار تاریخی و هنری برای آیندگان خواهد بود که لحظات بصری عالی ترسیم خواهند کرد و موزه‌ها وظیفه حفظ و معرفی آنها را بر عهده خواهند داشت که اگر روزی به گذشته بنگریم، درک درستی از این برهه از تاریخ داشته باشیم.
واقعیت‌های جدید از حفظ فاصله‌های اجتماعی و اعتماد مخاطب را به دنیای دیجیتال افزایش داده است.
شعار سال ۲۰۲۱ شورای بین‌المللی موزه‌ها Icom بار دیگر نیاز موزه‌ها به تأمل و تفکر در ارتباطات را یادآوری می‌نماید.
آینده موزه‌ها: بازیابی و تصور دوباره
اکنون زمان آن فرا رسیده است که تفکری و تصوری بر آینده موزه‌ها داشته باشیم، آینده‌ای که با توسعه تکنولوژی‌های نوین شکل نویی بر خود خواهد گرفت و ارتباط نو را طلب خواهد کرد. بازیابی موزه‌ها و تصور دوباره از آثار فرهنگی با تجربه‌های زیستی در سال سخت، نیازمند باروری و غنی‌سازی فرهنگی جوامع است.
احیای نگرش ما به موزه‌ها با یادآوری گذشته آنها، راهی نو برای ارتباط با جهان فرهنگ‌ها برای موزه‌ها باز خواهد کرد و روایت‌های دیجیتالی از موزه‌ها با رعایت فاصله‌های اجتماعی به روش‌های نو در موزه‌داری تبدیل خواهد شد.
از طرفی، موضوع اقتصاد در موزه و وابستگی موزه‌ها به گردشگران و بازدیدکنندگان نیز یکی از نگرانی‌های اساسی، حال و آینده موزه‌هاست. اگر یکی از اهداف موزه‌ها استفاده از فرهنگ و هنر به عنوان یک صنعت ضروری و مهم جهت بهبود جامعه است، امکان کاربردی کردن آن چگونه است؟
وابستگی مالی برخی از موزه‌ها به درآمدهای گردشگری با حذف حضور مستقیم بازدیدکنندگان و ایجاد ارتباطات دیجیتالی با آنها می‌تواند در مدتی کوتاه به تعطیلی موزه‌ها منجر شود، استقلال مادی و اقتصادی موزه‌ها نیازمند نگرشی جدید و برنامه‌ریزی‌های جدید خواهد بود.
امکان مواجهه جوامع با همه‌گیری‌هایی از نوع پاندومی کووید ۱۹ در آینده قابل تصور است. در صورت وجود بحران‌هایی از این دست، موزه‌ها نیازمند حمایت‌های مالی از بخش‌های دیگر جوامع خواهند شد.
برگزاری نمایشگاه‌های مختلف درون‌موزه‌ای و برون‌موزه‌ای که مدت‌های مدید وابسته به حمایت و پشتیبانی بخش‌های خصوصی بود، با تبدیل آنها به نمایشگاه‌های مجازی، حمایت‌های خود را از دست خواهند داد و این موضوع در طولانی مدت آسیب‌های جبران‌ناپذیری بر فعالیت موزه‌ها خواهد زد.
آنچه امروز دغدغه سال جدید موزه‌ها در شروعی جدید است، نگاه نو و تغییر در نگرش به چشم‌انداز موزه‌ها، اهداف موزه‌ها، معرفی آثار، ارزش‌های هنری آثار و حفظ ارزش‌های فرهنگی تاریخی آنها و در عین حال اقتصاد موزه‌هاست با در نظر گرفتن بحران‌هایی از نوع بحران پاندومی کووید ۱۹ و فاصله‌گذاری‌های اجتماعی.
نگاهی نو که نیازهای فرهنگی جامعه را با توجه به شرایط فعلی و وجود بیماری‌های همه‌گیر هولناک، پاسخ دهد و در عین حال سازه‌های فرهنگی نو، امیدهای نو و همبستگی و صلح را به ارمغان بیاورد.//فارس
