مادران اجاره‌ای که حق مادری ندارند
اسمش مریم است، یک فرزند دارد و در حوالی شهر زندگی می‌کند با حسی تلخ و آزاردهنده از یادآوری آن روزها می‌گوید: همان بار اول که رحمم را با امضای کلی بند و تبصره اجاره دادم و بعد از طی ۹ ماه مجبور شدم که بچه را تحویل خانواده دهم انگار تکه‌ای از وجودم را گم کردهذام مریم با بغضی در گلو، اضافه می‌کند: از همان روزهای اول با خود تمرین کردم که به بچه وابسته نشوم و به خود بقبولانم که بچه مال من نیست اما با شیری که در سینه‌ام گره شده بود و بچه‌ای که نبود روزهای سختی را گذراندم.
صدای آه طولانی‌اش از پشت تلفن حالم را دگرگون می‌کند و او بعد از مدتی سکوت ادامه می‌دهد: همسرم بیکار بود و کودکم مریض چندجایی دنبال کار رفتم اما به‌خاطر سواد کم و نداشتن سابقه کاری قبول نکردند که در آنجا مشغول شوم. نمی‌توانستم دست روی دست بگذارم و ضعیف شدن فرزندم را ببینم و به‌خاطر او این کار را انجام دادم.
بیان این خاطرات و مرور مشکلاتش مقاومتش را شکسته و به گریه افتاده و می‌گوید: البته این کار به جز درآمد برایم ثمره معنوی نیز داشت به هم جنس خود کمک کردم تا حس مادر شدن را تجربه و کانون خانواده خود را با پرورش آن کودک گرم کند.
صدای گریه کودکش که اکنون در حال گذراندن مراحل درمان خود با هزینه‌ای است که مادر با فداکاری برای بهبودی او آماده کرده می‌آید و مریم با عجله صحبت خود را با گفتن این موضوع که بعد از زایمان دیگر کودک را ندیده اما همیشه به او فکر کرده و برای سلامتی و عاقبت بخیریش دعا می‌کند به اتمام می‌رساند.
این بخشی از قصه ده‌ها زنی است که این روزها آنها را با عناوین مختلفی مانند مادرموقت یا میانجی می‌خوانند. زنانی که واسطه‌ای هستند برای چشاندن طعم مادری به صدها زنی که هرگز نمی‌توانند مادر شوند.
این روزها کم نیستند زوج‌هایی که در حسرت لبخند کودکی هستند که از گوشت و پوست و استخوان خودشان باشد. بنابراین ایسنا برآن شد تا زوایای مختلف موضوع “رحم اجاره‌ای” را با کمک متخصصان و صاحب نظران این موضوع در سلسله نشست‌هایی بررسی کند.
شیوع ۲۰ تا ۲۵ درصدی نازایی در میان زوجین ایرانی
یک فوق تخصص ناباروری و متخصص زنان دراین باره می‌گوید: امروزه شیوع نازایی بین ۲۰ تا ۲۵ درصد است و از هر پنج زوج یکی از آنها درگیر ناباوری هستند که نسبت به قبل این آمار افزایش چشمگیری داشته که از مهم‌ترین عوامل مؤثر در این موضوع می‌توان به افزایش سن ازدواج و افزایش سن مادران اشاره کرد چرا که اوج باروری یک خانم در سن ۲۴ سالگی بوده و هر چه سن بالاتر می‌رود میزان باروری کمتر شده و در زنان بالای ۳۸ سال ذخایر تخمک‌ها به وضوح کاهش می‌یابد.
تغییر شیوه زندگی، عامل ایجاد ناباروری در مردان
دکتر مهرنوش امیری سیاوشانی دلیل ناباروری را به سه دسته علل مردانه، زنانه و ناشناخته تقسیم کرده و می‌افزاید: در بین علل مردانه اختلالات اسپرم یکی از موضوعات اصلی بوده که شامل اختلال در تعداد، شکل و تحرک آنهاست و در بعضی آقایان تعداد اسپرم در مایع منی صفر بوده که به این موارد آزواسپرمی گفته می‌شود و باید حتما آزمایش ژنتیک دهند چراکه ممکن است از لحاظ ژنتیکی مشکل داشته باشند همچنین مشکل در لوله‌های انتقال مایع منی نیز نمونه دیگری از اختلالات در مردان است که از داخل بیضه نمونه‌برداری می‌کنند که تغییر شیوه زندگی، مصرف سیگار و الکل و موادمخدر باعث ایجاد ناباروری در مردان شده و با یک آزمایش اسپرم در آنها اکثر مشکلات شناخته می‌شوند.
وی می‌افزاید: چندین فاکتور مهم از جمله تخمک‌گذاری مناسب در وسط سیکل قاعدگی و وضعیت مطلوب رحم و لوله‌های رحمی در باروری زنان تأثیرگذار است که در عکس رنگی وضعیت رحم و باز و بسته بودن لوله‌های رحمی و وضعیت هورمونی زنان در روز اول تا سوم دوران قاعدگی بررسی می‌شود و در صورت کم کاری تیروئید و وجود مشکلات پرولاکتین باید این موارد اصلاح شده وسپس اقدام به باروری شود.
این فوق تخصص ناباروری درباره اختلالاتی در زنان که توصیه پزشک استفاده از رحم اجاره‌ای است، می‌گوید: اگر خانم آندومتریوز شدید داشته و رحم به ارگان‌های لگنی و روده چسبیده باشد قابلیت پرورش جنین را ندارد، مورد دیگر آشرمن یا چسبندگی داخلی رحمی است که به دلیل کورتاژهای مکرر، مشکلات مادرزادی یا سن رحمی رخ می‌دهد همچنین کسانی که سقط‌های مکرر، مسمومیت شدید در بارداری قبلی، حاملگی‌های خارج رحمی متعدد و زایمان زودرس متوالی دارند و قبل از اینکه جنین قابلیت حیات در محیط خارج از رحم داشته باشد، زایمان می‌کنند و برای درمان این موارد از رحم اجاره‌ای استفاده می‌شود.
امیری سیاوشانی با بیان اینکه در بعضی موارد زنان شرایط ویژه‌ای دارند که پزشک به آنها اجازه بارداری نمی‌دهد چرا که جان مادر به خطر خواهد افتاد، تصریح می‌کند: زنانی که مبتلا به فشارخون‌های بالای غیرقابل کنترل، بیماری‌های قلبی، تنفسی و بیماری کلیوی هستند و یا از داروهایی استفاده می‌کنند که در صورت قطع مصرف دارو به جان مادر آسیب زده و برای جنین هم مضر است یا خانمی که هیستروکتومی کرده و به علت خونریزی یا سرطان کل رحم برداشته شده و این متخصص به‌صورت نادر بعضی از خانم‌ها به‌طور مادرزادی رحم ندارند نیز برای آنها رحم اجاره‌ای توصیه می‌شود.
بررسی داوطلبان رحم اجاره‌ای در کمیسیون‌های پزشکی
این متخصص زنان با بیان اینکه افراد معمولا دواطلبانه به مراکز ناباروری برای اجاره رحم مراجعه کرده و در کمیته مربوط به این موضوع با حضور مشاور ژنتیک، پزشکی قانون، متخصص زنان، روانشناس و حقوقدان مورد بررسی قرار خواهد گرفت، ادامه می‌دهد: سن بالای ۲۰ سال و قبل از سن یائسگی، داشتن حداقل یک فرزند سالم، سلامت روحی و جسمی فرد و نداشتن هیچ‌گونه بیماری زمینه‌ای یا مشکل در بارداری‌های قبلی، پذیرش پدر و مادر ژنتیکی توسط مادر موقت در طی ۹ ماه دوران بارداری، عدم مصرف سیگار، الکل و مواد مخدر توسط فرد حامل از شرایط اصلی رحم اجاره‌ایست و بعد از مشاوره ژنتیک، پزشکی قانونی، روانی، پزشکی و حقوقی کمیسیون به این نتیجه می‌رسد که خانم می‌تواند ۹ ماه جنین را در رحم خود پرورش دهد.
انجام رحم اجاره ای با اجازه روانپزشک
امیری سیاوشانی با بیان اینکه بسیاری از افرادی که برای رحم اجاره‌ای داوطلب می‌شوند از اعضا خانواده زوج نابارور بوده و برای انجام کار خیر و کمک به زندگی آنها پیش‌قدم می‌شوند و صرفاً بُعد مادی این کار مطرح نیست و خیر و ثوابی که دارد بالاتر از بعد مادی آن است، تصریح می‌کند: کسی که رحم نداشته یا جنین به‌طور مکرر در رحم او سقط می‌شود توانایی پرورش جنین را ندارد و غیر از رحم جایگزین راه حل دیگری نمی‌توان استفاده کرد. همچنین برای مادر موقت از لحاظ روانی سخت است که ۹ ماه فرزندی را پرورش داده و بعد آن را تحویل پدر و مادر ژنتیکی دهد به همین دلیل مشاوره روانپزشکی قبل از انتقال جنین به فرد داده می‌شود که این خانم آیا از لحاظ روانی قابلیت تحمل دارد یا خیر ؟ به‌طوریکه بسیاری از خانم‌ها برای رحم اجاره‌ای مراجعه می‌کنند اما بعد از بررسی‌های روحی و روانی، پزشک اجازه انجام این کار را نمی‌دهد.
وی با بیان اینکه امروزه بعد از انجام مشاوره‌های پزشکی، روانشناسی، حقوقی و پزشکی قانونی اگر خانم واقعاً توانایی داشته باشد، این کار انجام می‌شود و تخمک و اسپرم از پدر و مادر ژنتیکی گرفته و در محیط آزمایشگاه جنین شده و جنین به رحم جایگزین منتقل می‌شود، می‌افزاید: اکنون سطح آگاهی درباره روند رحم اجاره‌ای افزایش پیدا کرده درحالیکه مردم قبلا می‌پنداشتند که برای رحم اجاره‌ای باید خانم صیغه پدر ژنتیکی شود در حالی‌که اکنون این روند وجود نداشته و با مشاوره پزشکی قانونی و حقوقی جلوی این مسئله گرفته می‌شود و بنا به فتوای بعضی از مراجع تقلید نیازی به خواندن صیغه نیست و با استفاده از تعهدنامه محضری قابل انجام است.
رحم اجاره‌ای به استحکام بنیاد خانواده کمک می‌کند
این متخصص زنان می‌گوید: امروزه رحم جایگزین از لحاظ مادی و معنوی افزایش پیدا کرده است و رحم اجاره‌ای می‌تواند زندگی یک خانواده را نجات دهد اما در سالیان قبل که رحم اجاره‌ای نبود، اگر خانم رحم نداشت در جامعه ارزشی نداشت ولی امروزه این مشکل با انجام رحم اجاره‌ای قابل حل است و مادر شدن برای خانم‌هایی که رحم ندارند دیگر رویا نیست و باعث استحکام بنیاد خانواده می‌شود.
مرکز توجه قرار گرفتن موضوع رحم اجاره‌ای در دنیا
عضو هیئت علمی گروه حقوق دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان با بیان اینکه در دنیای کنونی موضوع رحم جایگزین یا اجاره‌ای بسیار حائز اهمیت بوده و در مرکز توجه قرار گرفته است، می‌گوید: امروزه علم و دانش به اندازه‌ای پیشرفت کرده‌اند که دیگر نداشتن فرزند در حد یک صحبت باقیمانده است و دیگر حسرت مادر شدن بر دل هیچ زنی باقی نخواهد ماند و رحم جایگزین یکی از روش‌هایی است که برای داشتن نعمت فرزند از آن استفاده می‌کنند.
انعقاد قرارداد محضری بین والدین ژنتیکی و مادر موقت
دکتر راضیه حسن‌خانی با بیان اینکه زن فاقد رحم یا مشکلات رحمی می‌تواند از رحم اجاره‌ای یا مادر جایگزین استفاده کند، می‌افزاید: در رحم اجاره‌ای یا جایگزین قراردادی بین خانواده ژنتیکی و زن اجاره دهنده منعقد می‌شود که در این قرارداد یک خانم رحم خود را به پرورش یک جنین اختصاص می‌دهد و سلولهای جنسی اخذ شده از زوجین و نطفه در داخل رحم مادر موقت قرار می‌گیرد تا جنین در بدن او پرورش یافته و بعد از طی دوران بارداری فرزند را به دنیا آورده و به والدین ژنتیکی تحویل دهد.
این حقوقدان با بیان اینکه امروزه رحم اجاره‌ای مبحث شناخته شده و قابل توجهی برای تحکیم بنیان یک خانواده است، خاطرنشان می‌کند: وجود قرارداد بین والدین ژنتیکی و مادر موقت یک اقدام بسیار با اهمیت در مبحث رحم اجاره‌ای است و این قرارداد برای تعیین پدر و مادر ژنتیکی و قانونی طفل که صاحب سلولهای جنسی هستند با خانمی که رحمش را برای رشد و نمو جنین و تبدیل جنین به طفل در اختیار صاحب این سلولهای جنسی قرار می‌دهد، به‌صورت محضری نوشته می‌شود.
وی با بیان اینکه جنین ویژگی‌های ژنتیکی پدر و مادر خود را دارد و مادر جایگزین پرورش‌دهنده آن در رحم خود است، ادامه می‌دهد: در قرارداد بین والدین ژنتیکی و مادر موقت تعهدات و شرایطی مشخص می‌شود که باید مورد توجه قرار گیرد به عبارتی این قرار داد نشانگر قصد مشترک طرفین است و شبهه زنا را در مورد مادر جانشین رفع کرده و نسب مشروع و قانونی طفل را مشخص می‌کند و والدین ژنتیکی بعد از تولد طفل با در دست داشتن این قرارداد می‌توانند به اداره ثبت احوال مراجعه کرده و برای او شناسنامه دریافت کنند.
حسن‌خانی با بیان اینکه بعد از توافق طرفین با یکدیگر باید اقدامات پزشکی صورت گیرد، تصریح می‌کند: بلاشک پزشک باید قبل از انجام عمل از طرفین رضایتنامه‌ای شامل رضایت از زن صاحب رحم برای مصرف داروهای لازم و انجام عمل جراحی ضروری در طول بارداری و رضایت شوهر مادر موقت در صورت تأهل وی اخذ کند و نکته حائز اهمیت برای وجود قرارداد متقنی که سعی کند شبهات را از بین ببرد این است که بین صاحبان سلول جنسی و زن صاحب رحم اجاره منعقد شده و قصد و توافق آنها را برای انجام این عمل به خوبی نشان می‌دهد.
قانون مشخصی درباره رحم جایگزین وجود ندارد
عضو هیئت علمی گروه حقوق دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان با تأکید بر اینکه وجود قراردادی که با دقت نظر تنظیم شده در میزان انجام تعهدات و تکالیف، حقوق طرفین و رفع ابهامات واشکالات کارساز است، بیان می‌کند: در خصوص رحم اجاره‌ای یا جایگزین قانون مشخصی با همین عنوان وجود ندارد اما در سال ۱۳۸۲ قانونی در خصوص اهدا جنین در مجلس شورای اسلامی به تصویب رسیده و شورای نگهبان در سال ۱۳۸۳ این قانون را تأیید کرده است که می‌توان در مبحث رحم جایگزین نیز از این قانون استفاده کرد.
وی با بیان اینکه ماده یک این قانون اشاره قابل توجهی به مبحث رحم اجاره‌ای به عنوان تلقیح خارج از رحم دارد، می‌گوید: به موجب این قانون کلیه مراکز تخصصی درمان ناباروری ذی‌صلاح مجاز خواهند بود با رعایت ضوابط شرعی و شرایط مندرج در این قانون نسبت به انتقال جنین‌های حاصله از تلقیح خارج از رحم زوج‌های قانونی و شرعی پس از موافقت کتبی زوجین صاحب جنین به رحم زنانی که پس از ازدواج و انجام اقدامات پزشکی ناباروری آنها هریک به تنهایی یا هر دو به اثبات رسیده اقدام کنند و بررسی صلاحیت زوجین در محاکم خانواده به‌صورت خارج نوبت و بدون رعایت تشریفات و امدادرسانی مدنی انجام می‌شود.
این حقوقدان با بیان اینکه این قانون به‌طور مستقیم درباره رحم جایگزین صحبت نکرده اما با دقت نظر در این عنوان وحدتی بین اهدای جنین و رحم جایگزین یافت می‌شود به عبارتی قانون به صورت کلی به پرورش جنین حاصل از زوجین مشروع در رحم یک خانم دیگر مجوز داده است، می‌افزاید: در حقیقت نسب شرعی و قانونی این طفل به پدر و مادر ژنتیکی و صاحب سلولهای جنسی برمی‌گردد و انتساب این طفل به پدر ژنتیکی غیرقابل انکار است و خانم صاحب تخمک نیز مادر حقیقی محسوب می‌شود و زنی که رحم خود را در اختیار رشد و نمو جنین قرار داده است نمی‌تواند ادعایی در خصوص نسب طفل داشته باشد.
نظرات مختلف فقها درباره مادرحقیقی کودک
حسن‌خانی با بیان اینکه در رحم جایگزین اسپرم مرد و تخمک زن بارور شده و به رحم مادر موقت منتقل می‌شود و در انتساب فرزند به مرد صاحب اسپرم هیچ شکی نیست اما از لحاظ شرعی در خصوص تعیین مادر حقیقی نظرات مختلفی وجود دارد، ادامه می‌دهد: تعداد کمی از فقها معتقدند که صاحب رحم مادر کودک است و مادر طفل تلقی می‌شود اما قاطبه فقها دسته دوم را تشکیل می‌دهند و بر این اعتقادند که مادر شرعی کودک صاحب تخمک است نه کسی که طفل را به دنیا آورده است و دسته سومی از فقها بر این نظر هستند که مادر موقت و پرورش دهنده جنین، مادر شرعی کودک محسوب نمی‌شود اما با وحدت ملاک و قیاس نوعی مادر رضایی طفل حساب کرده و حکم محرمیت و حرمت نکاح بین مادر رضایی و طفل دادند.
زن صاحب تخمک مادر حقیقی طفل است
این حقوقدان با اشاره به نظر بیشتر فقها مبنی براینکه زن صاحب تخمک مادر حقیقی است، بیان می‌کند: فرزندی که از طریق رحم جایگزین زاده می‌شود منتسب به والدین حقیقی خود بوده و از آنها ارث برده و تمامی حقوق و تکالیفی که بین پدر و مادر و فرزندی بین آنها کاملا برقرار است و همسر کسی که جنین در رحمش بوده ولایت و حقی براین فرزند ندارد.
حسن خانی با بیان اینکه بین طفل و مادر جایگزین رابطه توارث وجود ندارد، می گوید: نفقه حمل در حالت مادر جانشین تا وضع حمل یا حتی زمان شیرخوارگی با توجه به مصلحت طفل و قراردادی مابین آنها بوده برعهده پدر طفل است.//ایسنا
