روزگار سخت زغال‌فروشان

روزگار سخت زغال‌فروشانهر سلیقه و بینشی که داشته باشید، نمی‌توانید زیبایی‌های طبیعت سرسبز و درختان جنگلی را انکار کنید و از مرگ درختان ناراحت نشوید اما کسانی هستند که امرار معاش آنان در تبدیل کردن تنه‌ درختان به زغال و چرخش دوباره چوب پس از فرآوری است که به آنان زغال‌فروش می‌گویند.
زغال ماده سبک، شکننده و سیاه‌رنگ باقی‌مانده از نیم‌سوختن چوب است که قسمت اعظم ترکیبات آن تبدیل به کربن می‌شود به طوری که زغال دارای ۸۵ تا ۹۸ درصد کربن است و برای پخت و پز و کباب کردن گوشت قرمز و سفید و قلیان کاربرد فراوانی دارد.
هر چند بیشتر این افراد از روی عشق و علاقه به شغل تولید و فروش زغال روی نیاورده و از سر ناچاری و بیکاری به این کار سخت و جانکاهه تن داده‌اند، اما شرح روایت کار تعدادی از کارگران یک کوره زغال سنتی در روستای “قم‌قلعه” مهاباد حکایتی دیگر دارد که شنیدن آن خالی از لطف نیست.
از میان باغات سرسبز و مزارع زیبایی دشت “شهرویران” مهاباد از دور دود سیاه و کم‌رمقی بلند می‌شود، اگر رد این دود را به طرف روستای قم‌قلعه بگیرید از میان آن همه زیبایی این دشت زیبا، از طریق جاده‌ای خاکی که از چند مزرعه می‌گذرد و دارای چاله و چوله‌های فراوانی است به کوره تهیه زغال سنتی برادران “لله” می‌رسید.
در بدو ورود به کوره‌خانه به مرد میانسالی می‌رسیم که در میدان بزرگ کوره و با استفاده از شلنگ آب مشغول آبپاشی محوطه است و با نزدیک شدن ما دست از کار می‌کشد و برای خوش‌آمدگویی به استقبال ما می‌آید و خودش را کاک سلیمان معرفی می‌کند.

در قسمت دیگری از کوره‌خانه چهار سوله تهیه زغال به ردیف در کنار هم مشغول به کار هستند که درب ۲ سوله با استفاده از گل پوشیده شده و در حال سوختن هستند و درب یک سوله باز شده و سه کارگر مشغول بیرون کشیدن تنه‌های درخت زغالی شده از داخل کوره هستند.
تنه‌های درخت که زغالی شده را به محوطه بیرون سوله می‌آورند تا علاوه بر سرد شدن، آفتابی به آنها بزند و سپس برای بسته‌بندی و فروش آماده شوند، بوی دود در همه جا پیچیده و تنه‌های بی‌جان درختان که روزی برای خود روزگار دیگری داشتند هم‌اکنون در گوشه‌ای افتاده و منتظر تبدیل شدن به زغال هستند.
سر سخن را با “کاک‌سلیمان” باز می‌کنم و از کارش در این کوره می‌پرسم.

او که متولد سال ۱۳۴۸ روستای قم‌قلعه مهاباد است و از دوران کودکی از ناراحتی هر دو چشم رنج می‌برد می‌گوید: چشمانم بسیار کم‌سو هستند و از فاصله بیشتر از چهار متر نمی‌توانم چهره افراد را تشخیص دهم و به خاطر همین عارضه سال ۱۳۶۶ در زمان جنگ تحمیلی از سربازی معاف شدم.
سلیمان لله افزود: از سال ۱۳۸۰ کار در کوره‌خانه زغال را شروع کردم، در ابتدا کوره را در نزدیک روستای “تیکانلوجه” مهاباد به همراه برادر بزرگم راه‌اندازی کردیم اما با توجه به اینکه در نزدیکی جاده و روستا بود با حکم اداره محیط زیست آن محل پلمب شد.
وی اظهار داشت: با راهنمایی منابع طبیعی و اجازه شورای اسلامی روستای قم‌قلعه در بخشی از زمین‌های لم‌یزرع روستا (شوره‌کات) که حدود ۶ هزار متر مربع بود ساخت کوره‌ها را آغاز و هم‌اکنون از چوب هرس باغات و درختان پیر و فرسوده زغال تولید می‌کنیم.
“لله” گفت: از افراد بیکار روستا برای کار در کوره‌ زغال کمک گرفتم به‌طوری که هم‌اکنون در این کوره خانه ۶ نفر به صورت مستقیم و تعداد دیگری هم به صورت غیرمستقیم امرار معاش می‌کنند و چرخ زندگی خود را به حرکت در می‌آورند.
وی در خصوص کار در کوره ذغال نیز گفت: این کار با سختی‌های زیادی همراه است به طوری که در برخی موارد برای تهیه چوب موردنیازمان مجبوریم به مناطق مختلف برویم ولی در بیشتر موارد باغداران خود درختان بلااستفاده باغات خود را با خودرو به کوره منتقل می‌کنند.
وی افزود: نوع درخت در نوع زغال تولید شده بسیار مهم است و به همین خاطر درختان سیب و آلبالو را از هم جدا می‌کنیم و پس از قطعه قطعه کردن در کوره قرار می‌دهیم؛ کوره باید چند روز بسوزد و در این مدت نیاز به مراقبت و نگهداری دارد.
وی اظهار داشت: سپس زغال تهیه شده را از کوره خارج می‌کنیم و در داخل میدان پهن می‌کنیم تا به خوبی خشک شود و پس از الک و خرد کردن زغال‌ را در بسته‌های مناسب (به درخواست مشتری) بسته‌بندی می‌کنیم.
“لله” گفت: کار در کوره زغال بسیار سخت و طاقت‌فرسا است و مشکل بینایی و دید کم چشمانم هم بر سختی این کار افزوده است اما من بر اساس تصمیمی که گرفتم هیچگاه تسلیم زندگی و شرایط نمی‌شوم.
مهندسی که زغال فروشی می‌کند 

در میان تنه‌های نیمه جان درختان که هنوز هم رمقی در آنها وجود دارد، مرد ۳۵ ساله‌ای با استفاده از تبر و پتک مشغول کار است به او نزدیک‌تر می‌شوم دست از کار می‌کشد، از فرط خستگی و گرمای سوزان آفتاب، عرق از پیشانی‌اش جاری شده است. 
کاک شمزین کشاورزی را در دانشگاه علمی کاربردی میاندوآب خوانده و پس از آنکه نتوانسته است در رشته مورد علاقه‌اش کاری پیدا کند کار در کوره زغال را شروع کرده است و اکنون دارای همسر و ۲ فرزند خردسال است.
او می‌گوید: برای کار به چند ارگان سر زدم و حتی درخواست وام برای گلخانه و پرورش ماهی دادم اما تاکنون به نتیجه‌ای نرسیدم و به همین خاطر به کارم در این کوره زغال ادامه دادم و حدود هشت سال است در این اینجا مشغول به کار هستم.
“شمزین مهنام” افزود: کار اینجا به رغم سختی‌های زیادی که دارد اما باعث شده پیش خانواده‌ام سربلند باشم و روزی حلالی که با عرق به دست می‌آورم را روی سفره زن و بچه‌هایم بیاورم .
وی در مورد آینده کار در کوره زغال اظهار داشت: با توجه به برنامه‌هایی که دارم می‌توانم اشتغال و درآمد را در این کوره به سه برابر برسانم و برای اینکار نیازمند حمایت مسوولان شهرستانی و استانی هستم.
این دانش‌آموخته رشته کشاورزی گفت: ما اکنون به صورت سنتی زغال را تولید و روانه بازار می‌کنیم ولی اگر مسوولان از ما حمایت کنند می‌توانیم با خرید چند دستگاه پرس و بسته‌بندی حتی زغال تولید شده را به کشورهای دیگر هم صادر کنیم.
وی افزود: اکنون خاک زغال هیچ فایده‌ای ندارد و به صورت ضایعات دور ریخته می‌شود در حالی که این خاک زغال را می‌توانیم دوباره فرآوری و به زغال صنعتی تبدیل کنیم که کیفیت بسیار بالایی هم دارد.
بدون داشتن بیمه، کار در داخل کوره زغال شجاعت می‌خواهد

یکی دیگر از کارگران این کوره خانه که “میرحاج سهرابی” نام داشت و وی نیز متاهل و دارای سه فرزند بود و در داخل کوره زغال کار می‌کرد، گفت: کار در کوره ‌همراه با خطرات زیادی است بدون داشتن بیمه، کار در داخل کوره شجاعت می‌خواهد.
وی افزود: روزهایی که به همراه کارگران دیگر کوره زغال را با تنه درختان می‌چینیم به این فکر می‌کنم که شاید روزی کوره ریزش کند و دیگر نتوانیم سالم از داخل آن بیرون بیایم و خدا ناکرده بر اثر دود و آتش خفه شویم چه بر سر زن و بچه‌هایم می‌آید.
وی گفت: کار در کوره زغال را از ساعت هشت صبح شروع می‌کنیم و تا غروب مشغول کار هستیم و غروب پس از پایان کار روزانه در داخل کوره دوباره به روستا برمی‌گردیم.
 وی نیز از سختی بیرون کشیدن زغال‌های داغ از داخل کوره و صبر کردن برای سرد شدن آنها می‌گوید و تاول‌های روی دستانش نشان می‌دهد که با چه سختی‌هایی روزی خود را به دست می‌آورد.
پرورش قوغاز در کارگاه کوره زغال 

در قسمت شرقی کوره، استخری درست شده و در آن تعدادی جوجه‌ قوغاز مشغول شنا و تغذیه بودند، کاک سلیمان در خصوص این استخر نیز گفت: سال قبل پس از پایان فصل آبیاری مزارع و خشک شدن آب کانال آبیاری، تعداد زیادی از بچه‌ ماهی‌ها در داخل کانال گرفتار شده بودند که آنها را به این استخر انتقال دادیم.
وی اضافه کرد: امسال نیز ۱۰۰ قطعه جوجه قوغاز را خریداری و برای پرورش به این استخر منتقل کردیم که هم درآمد بیشتری داشته باشیم و هم زیبایی خاصی به کوره زغال ببخشد.
وی افزود: تمام درآمدی که از این کوره زغال به دست می‌آید هر هفته در بین تمام ۶ نفری که در آن مشغول کار هستند، به طور مساوی تقسیم می‌شود و به همین خاطر همه هر چه در توان دارند برای بهتر شدن روند کار دریغ نمی‌کنند.
در قسمتی از کارگاه اتاقی کوچک که جلوی آن سایبانی درست شده بساط خوردن صبحانه و چای زغالی آماده شده و کارگران از تلمبه دستی که در آن نزدیکی بود، دست و صورت خود را شستند و برای خوردن چای حاضر شدند.

کاک سلیمان از داخل کلبه، یک پوشه پلاستیکی را بیرون می‌آورد که مدارکی از فعالیت در این کارگاه وجود دارد که برخی مدارک از چندین سال قبل در آن بایگانی شده و جوازی که از طرف امور صنفی مهاباد مبنی بر کارگاه تولید سنتی زغال از ضایعات منابع سلولزی با ظرفیت ۵۰۰ تُن در سال را نشان می‌دهد.
نشستن در کنار کارگران و خوردن چای زغالی لذت خواصی داشت اما شنیدن مشکلات و گرفتاری‌های آنان بسیار سخت بود و کارگران از خبرگزاری ایرنا خواستند که صدای رسای آنان برای حل مشکلاتشان باشد و دغدغه‌های آنان را به گوش مسوولان برساند.

کاک سلیمان با اشاره به مشکلاتی که با اداره منابع طبیعی دارند، افزود: در گذشته تنها با محیط زیست مشکل داشتیم اما مدتی است که منابع طبیعی هم با فعالیت ما در این زمین که جزو اراضی ملی است، مخالفت می‌کند.
برای بررسی موضوع کوره‌ زغال برادران “لله” به اداره منابع طبیعی و آبخیزداری مهاباد رفتیم و انگار سوژه گزارش من در این اداره هم نام آشنایی داشت و از قرار معلوم پرونده این واحد کوره ذغال از سال ۱۳۹۴ تشکیل شده بود.
کوره‌های زغال باید مجوز منابع طبیعی داشته باشند 
کارشناس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری مهاباد گفت: این واحد کوره زغال که در روستای قم‌قلعه مهاباد فعال است فاقد مجوز لازم از اداره منابع طبیعی است و بر اساس قانون باید این واحدها مجوز خود را از منابع طبیعی دریافت کنند.
خالد خضری افزود: این فرد دارای پروانه کسب از طرف مجمع امور صنفی مهاباد به عنوان واحد تولید زغال از ضایعات منابع سلولزی بوده ولی این مجوز از نظر این اداره فاقد اعتبار لازم است.
وی اضافه کرد: هم‌اکنون این اداره مجوزی برای کوره‌های تولید زغال سنتی صادر نمی‌کند و تنها واحدهایی که بتوانند به فناوری جدید تولید صنعتی زغال دسترسی داشته باشند، می‌توانند به فعالیت بپردازند.
وی در خصوص مجوزهای قطع درختان مثمر و غیرمثمر برای تهیه زغال نیز گفت: هر گونه قطع درختان و حمل آنها باید بر اساس مجوزهای اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان باشد و در صورت نداشتن مجوز، محموله قاچاق بوده و متخلفان برابر قانون جریمه می‌شوند.
مشکل کوره زغال برادران “لله” مهاباد نمونه کوچکی از هزاران واحدی است که در مناطق مختلف کشور در قوانین و بخشنامه‌های بین اداره‌های مختلف سرگردان مانده و برخی که توان و تاب‌آوری لازم را ندارند، متوقف می‌شوند و برخی دیگر نیز با وساطت برخی ارگان‌ها به صورت نیمه فعال به فعالیت خود ادامه می‌دهند.
حال در سال که مزین به سال جهش تولید است و دولت نیز بنا گذاشته که با تمام توان از واحدهای تولیدی دفاع کند، لازم است مسوولان شهرستانی نیز در این راه از اختیارات قانونی خود در این زمینه استفاده کنند.