بازشناسی جنبش خیابانی از منظر دانشگاهیان در تبریز
به گزارش جمعه ایرنا، نماینده مردم تبریز، آذرشهر و اسکو در این پیش‌همایش، اظهار کرد: شیخ محمد خیابانی، فرد بصیری بود که در دوره خود، نه سکوت کرد و نه از راهش منحرف شد و به عنوان عالم و شخصیتی مصلح در دوره خود بروز و ظهور پیدا کرد.
حجت الاسلام سیدمحمدرضا میرتاج الدینی، ادامه داد: محمدرضا حکیمی یکی از دانشمندان و نویسندگان معاصر، در پی تفسیر ۱۰۰ فرد مصلح سرشناس در تاریخ سده اخیر، کتاب‌ها و تفسیرهای بسیاری را آورده است؛ مثلا در کتاب “تفسیر آفتاب” به تفسیر امام خمینی (ره) پرداخته که نوشتن آن را از پیش از پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۵۶ آغاز کرده است.
وی ادامه داد: حکیمی در کتاب “بیدارگران اقایم قبله” نیز فصلی را با نام “عقل بیدار” به شیخ محمد خیابانی اختصاص داده، زیرا که به عقیده او شیخ محمد خیابانی، نماد انسان متفکر، بیدار و بیدارگر، بصیر و مصلح بود که در حوزه اجتماعی و سیاسی، شخصیت برجسته‌ای داشت و سخنانش را برای ۱۰۰ سال دیگر یعنی در زمان حال گفته است.
حجت الاسلام تاج الدینی افزود: حکیمی در کتاب خود، درخواست بررسی و پژوهش در خصوص این روحانی مبارز را می‌کند؛ البته ممکن است که برخی از سخنرانی های این روحانی عالم، انتقاداتی هم داشته باشد، چرا که این سخنان ارزشمند در دوره خود و برای مردمی با سطح فرهنگ و سواد آن زمان گفته شده و اکنون مردم ایران دوره‌ها و کلاس‌های بسیاری را گذرانده و به درجات عالی در شرایط و وضعیت کنونی رسیده‌اند.
حجت الاسلام میرتاج الدینی با اشاره به تاسیس اولین مدارس به شکل کنونی توسط میرزا حسن رشدیه، از روحانیون تبریزی، گفت: میرزا حسن رشدیه در کشورهای لبنان و ترکیه به آموختن مشغول بود، پس از خواندن روزنامه‌ای در خصوص علت عقب ماندن کشورهای مشرق زمین هم‌چون ایران و شیوه نادرست تعلیم و تربیت، به ایران بازگشت تا تعلیم و تربیت را در جامعه گسترش دهد.
وی گفت: در این راستا شیخ محمد خیابانی نیز به عنوان یک فرد مصلح در دوره کوتاه هشت ماهه اداره ایالت آذربایجان، شروع به گسترش مدارس و به خصوص رواج مدارس دخترانه کرد، البته او معتقد بود که حجاب و ارزش‌های دینی بایستی در این مدارس رعایت شود.
وی با اشاره به وقوع سه جریان سلطه انگلیسی‌ها، روس‌ها و طمع دولت عثمانی به آذربایجان، اظهار کرد: شیخ خیابانی با هر سه این سلطه‌ها مبارزه کرد و در جریان اولتیماتوم روس‌ها، به عنوان وکیل آذربایجان در مجلس دوم، سخنان تندی به زبان آورد؛ در زمانی هم که انگلیسی‌ها و روس‌ها، ایران را به دو قسمت میان خود تقسیم کرده بودند و با امضای قرارداد ننگین و استعماری ۱۹۱۹ موسوم به قرارداد وثوق الدوله، در پی نفوذ بیشتر در ایران بودند، به مبارزه علیه این استعمار برخاست.
نماینده مردم تبریز، آذرشهر و اسکو در مجلس شورای اسلامی، افزود: این قرارداد به قدری ننگین بود که خود نخست وزیر وثوق الدوله نیز آن را می‌دانست و به سفیر انگلیس گفت که اگر پس از امضای این قرارداد مردم اعتراض کردند، اجازه پناهندگی او به انگلیس داده شود و حتی زمانی که وثوق الدوله، این قرارداد را برای امضا نزد احمد شاه که آن زمان در اروپا بود، برد، احمدشاه از امضای این قرارداد امتناع و اعلام کرد که اگر در اروپا به کلم فروشی مشغول شوم، بهتر از آن است که به عنوان شاه ایران، این قرارداد را امضا کنم.
وی با اشاره به قیام شیخ محمد خیابانی علیه این قرارداد ننگین، گفت: در این زمان، انگلیسی‌ها نیز با فرستادن نماینده خود در صدد توطئه علیه شیخ بودند؛ این نماینده در ابتدا مخالفان شیخ را بسیج کرد تا علیه او شورش کنند و سپس شخصا به ملاقات شیخ رفت، این ملاقات که در تبریز اتفاق افتاد، بسیار جریان جالبی داشت.
جریان ملاقات نماینده انگلیس با شیخ محمد خیابانی
وی در خصوص جریان ملاقات نماینده انگلیس با شیخ محمد خیابانی ادامه داد: در این ملاقات وقتی نماینده انگلیس وارد اتاق شیخ‌محمد می‌شود، به او سلام می‌دهد اما شیخ با تردید و اکراه جواب سلام او را می‌دهد؛ نماینده انگلیس پس از نشستن به شیخ می‌گوید که چرا با اکراه جواب دادید، در حالی که شما مسلمان هستید و معمولا باید به مهمان احترام گذاشت، شیخ پاسخ می‌دهد که اگر سلام، پیام آور سلامتی باشد، قابل استقبال است، نه سلامی که فتنه و شر را به دنبال بیاورد، نماینده بار دیگر می‌گوید که به خصوص اگر مهمانی که ارمغان خوبی آورده است! شیخ به او پاسخ می‌دهد: تشکیل پلیس انگلیسی در جنوب کشور، معتاد کردن مردم سیستان و بلوچستان و انعقاد قرارداد ننگین ۱۹۱۹ از ارمغان‌های شما برای ملت ایران است.
وی اضافه کرد: در این خصوص، شیخ بار دیگر می‌گوید که به دولت خود بگویید که از این پس، پلیس جنوب را منحل کند، نیروهای خود را از ایران فرا بخواند و ما را به حال خود بگذارد، چون که دوستی ما و شما مانند دوستی بره و گرگ است و ما آزادی و استقلال خود را با هیچ چیز معامله نمی‌کنیم.
حجت الاسلام میرتاج الدینی افزود: در این ملاقات، نماینده انگلیس درخواست می‌کند که شیخ محمد خیابانی کاری با وثوق الدوله نداشته باشد و حتی یک چک ۶۰ هزار تومانی را که معادل کل بودجه ایالت وقت آذربایجان است به شیخ می‌دهد، اما او با قاطعیت رد می‌کند.
شیخ محمد، دارای نگرش عمیق در حساس‌ترین مواقع تاریخ کشور بود
یو مورخ و نویسنده نیز در ادامه این مراسم، اظهار کرد: شهید محمد خیابانی یکی از چهره‌های برجسته جهاد و شهادت در طول تاریخ معاصر بوده و روحانی مجاهد و آگاه به اوضاع جامعه و دارای نگرش عمیق در حساس‌ترین مواقع تاریخ ما است که در مقابل استعمار و استکبار ایستاد.
قاسم تبریزی، با اشاره به جریانات و مشکلاتی که در راستای جنگ جهانی اول، اشغال ایران و تجاوز و تعدی کشورهای غربی بر ایران رخ داد و حوادثی که در جریان مشروطه خواهی رخ داد، گفت: در این دوره، ثقه الاسلام تبریزی دستگیر و اعدام شد و در کنار آن، قرارداد ننگین ۱۹۱۹ نیز به امضا رسید.
وی افزود: همزمان پنج قیام اسلامی و انقلابی چون نهضت جنگلی، نهضت جنوب، نهضت آزادیستان و غیره در کشور شکل گرفت که بیشتر هر پنج قیام، نهضت ضد استبداد و استعمار بود و حتی آیت‌الله مدرس نیز نهضت شیخ محمد خیابانی و نهضت جنگلی را تایید کرده و گفته که این ۲ انقلاب برای آزادی ایران بوده و در مسیر حق و حقیقت است.
وی اظهار کرد: شهید محمد خیابانی به عنوان روحانی برجسته در تبریز جایگاه مخصوصی داشت و از شاگردان برجسته سید ابوالحسن انگجی و داماد حجت‌الاسلام سیدحسین خامنه‌ای (پدربزرگ رهبر معظم انقلاب) بود، حتی مواقعی که حجت‌الاسلام خامنه‌ای بیمار بودند، به جای ایشان، اقامه نماز برای بیش از یکهزار نفر را بر عهده می‌گرفت.
تبریزی افزود: با نگاهی به سخنان و ندبه‌های این شیخ عالم، می‌توان گفت که او از معنویت عمیق و نگاه فرهنگی به جامعه برخوردار بود و از دیدگاه شخصیت‌های برجسته و انقلابی نیز به عنوان یک عالم برجسته شناخته می‌شود.
وی با اشاره به معرفی شیخ شهید در کتاب لغت معین، گفت: معین در کتاب لغت خود، شیخ محمد خیابانی را از روحانیان آزادی خواهی دانست که در سال ۱۳۳۸ قمری به شهادت رسیده و فردی ضداستکبار و ضداستعمار معرفی بوده است.
وی ادامه داد: محمدرضا حکیمی نیز در کتاب “بیدارگران اقالیم قبله” مطرح کرده که این شخص چگونه در برابر استبداد، استکبار و دولت وثوق الدوله ایستاد.
وی، قیام شیخ محمد خیابانی را یک پیام ضداستعماری و ضد استکباری دانست و گفت: این قیام باید آسیب شناسی شود و مورد بررسی قرار بگیرد، جریان توطئه علیه شیخ خیابانی و همچنین جریانات سیاسی در داخل تبریز طی قیام نهضت آزادیستان نیز باید مطرح شود.
این مورخ افزود: عدم ارتباط قیام شیخ محمد خیابانی با نهضت‌های دیگر نیز از دیگر موارد مهم است که باید بدان پرداخت، اگرچه در اواخر زندگانی شیخ، در حال ارتباط با سایر نهضت‌ها، قاصدی را فرستاد، اما این قاصد به مقصد نرسید و در راه مسموم شد.
شیخ، در بالاترین نقطه‌ای که می‌توان برای یک مبارز تصور کرد، خوش درخشید
دانشیار دانشگاه تبریز و جزو یک درصد از دانشمندان برتر جهان نیز در این جلسه، شهید محمد خیابانی را یک شیخ مصلح بصیر دانست و گفت: او مجاهد انقلابی تاثیرگذار و یک انقلابی نیرو پرور در کشور بود.
جلال شیری ادامه داد: اگر بخواهیم از تمامی ابعاد به زندگی این شیخ شهید بپردازیم، با الگوها و آموزه‌هایی مواجه خواهیم بود که نشان می‌دهد، شیخ در زمان خود در بالاترین نقطه‌ای که می‌توان برای یک مبارز تصور کرد، خوش درخشید و منشا اثرات مثبت و سازنده بسیاری در جامعه بود.
وی، شیخ خیابانی را تابع آموزه‌های قرآنی و یک انسان مبارزه و مومن واقعی خواند و اظهار کرد: وقتی صحبت از اصلاح و اصلاح طلبی می‌شود، بنا بر پیاده سازی آموزه‌های دینی در خصوص اصلاح جامعه است و شیخ خیابانی نیز به این قاعده، جامعه عمل پوشاند و در این راستا، طلب اصلاح در مقابل طلب فساد مطرح شد.
خیابانی، الگویی برای مقابله با فساد در جامعه
شیری گفت: شیخ شهید، کسی بود که در مقابل فساد اخلاقی و سیاسی جامعه و کسانی که در حال وطن‌فروشی و نابودی منابع ملی و منشا بسیاری زیادی خواهی بودند، ایستاد و به وظیفه خود به خوبی عمل کرد، از این رو می‌توان شیخ محمد خیابانی را یک الگو برای مقابله با فساد در جامعه دانست.
وی با بیان اینکه شیخ مصلح، مجهز به سلاح بصیرت بود، اظهار کرد: بصیرت اهمیت بالایی در جامعه و برای هر انسانی دارد، چرا که بصیرت، سلاح و عامل تشخیص حق و باطل بوده و قدرت تمییز را میان این دو به انسان می‌دهد؛ انسان همیشه در تنگناها و گردنه‌های پیچیده زندگی در مقابل انتخاب حق و باطل قرار دارد و از این رو داشتن بصیرت برای تشخیص درست از نادرست، امر و قاعده‌ای مهم بوده که در زمان کنونی نیز اهمیت دارد.
شیری با تاکید بر اینکه حتی رهبر معظم انقلاب نیز بر داشتن بصیرت تاکید کرده‌اند، متذکر شد: انسانی که بصیرت ندارد، دچار فتنه می‌شود و در طول تاریخ نیز می‌توان مثال‌های بسیاری در این خصوص آورد؛ عدم بصیرت در جریان نوشتن نامه‌های بسیاری برای دعوت امام حسین (ع) به کوفه، باعث وقوع قضیه کربلا شد و وقوع ماجرای نهروان، فتنه سال ۸۸ و فراموشی جریان غدیر نیز ناشی از عدم بصیرت است.
وی افزود: شیخ در دوره‌ای که ایران از استعمار، استبداد و استکبار رنج می‌برد، نگران استحاله فکری و فرهنگی مردم بود؛ شیخ که بصیرت داشت، در مقابل تمامی استعمارها و زیاده خواهی‌ها اعلان جنگ فرهنگی کرد و در زمانی که رسانه‌های جمعی چندان رواج نداشتند، با بصیرت وارد عمل شد و اثر ماندگاری از خود بر جای گذاشت.
این استاد دانشگاه با اشاره به استکبارستیزی شیخ محمدخیابانی، بیان کرد: بحث استکبار یک جریان دیرینه در طول تاریخ اسلام است که شاهد مبارزات و جریانات بسیاری در این خصوص بودیم و هر کسی می‌تواند برای استکبار ستیزی اقدام کند و این امر نیاز به جایگاه و مقام خاصی در جامعه ندارد.
وی با اشاره به پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۵۷، گفت: ملت ایران در سال ۵۷ با قیام و پیروزی انقلاب اسلامی به جهانیان نشان دادند که مجهز به سلاح بصیرت هستند و با تکیه بر نیرو و ایمان درونی خود، تحت رهبری ابرمرد دینی و زیر سایه رحمت الهی، هیمنه ۱۰۰۰ ساله استکبار را در کشور به زمین زدند.
وی افزود: مردم در راستای طلب اصلاح قیام کردند و ایستادند و پیروز شدند، تاکنون نیز شاهد رشد و گسترش این انقلاب هستیم و این رشد، مرهون طلب اصلاح در ابتدای انقلاب است.
شیری متذکر شد: امروز، استکبارستیزی در سطح منطقه، باعث تشکیل جبهه مقاومت در مقابل کشورهای استعمارگر، مدعیان حقوق بشر و … شده و آنچنان با شنیدن نام ایران، سپاه پاسداران و نام رهبر معظم انقلاب به خود می‌لرزند و هراسان می‌شوند که گویی خاری بر چشمشان است.
وی گفت: این در سایه طلب اصلاح و بصیرت مردم ایران اسلامی بوده بر این اساس اگر ما بخواهیم که به دنبال بزرگانی چون شیخ خیابانی که در طول تاریخ، درس استکبار ستیزی را یاد داده‌اند، حرکت کنیم، در زمره شیخ خیابانی‌ها قرار می‌گیریم و این یک الگو برای همه آزادی خواهان دنیا از مسلمان و مسیحی گرفته تا تمامی دغدغه خواهان آزادی است.
استعمار خارجی، درد بزرگ مردم ایران
دانشیار گروه علوم سیاسی دانشگاه تبریز نیز در ادامه این مراسم با تشریح وضعیت دولت ضعیف ایران در سال‌های استعمار و استکبار و قحطی‌هایی که در کشور بر اثر ناامنی و نبود آذوقه پدید آمد، گفت: دخالت‌های کشورهای خارجی در ایران پیشینه طولانی دارد و با وجود اینکه دولت‌ها و حکومت‌های وقت شاهنشاهی، بارها اعلام کرده بودند که ریشه استعمار را از کشور می‌برند، اما کشور در برهه‌های مختلف گاه موفق می‌شد و گاه نمی‌شد، چراکه کشورهای استعمارگر از در بیرون می‌رفتند و از پنجره وارد می‌شدند و این امر، درد بزرگی بر ملت ایران تحمیل می‌کرد.
رجب ایزدی افزود: ایران کشور پهناوری است که قدمت بالایی دارد و با وجود دخالت‌های بی شمار در تصمیم‌های سیاسی کشور در طول تاریخ، ملت فهیم ایران در زیر سایه خداوند متعال، همواره موجودیت خود را در دنیا ثابت کرده و پرچم خود را برافراشته است. ملت ایران، هیچگاه به صورت مستقیم زیر بار سنگین استعمار نرفته و هیچ حکومتی نیز جرات این امر را نداشته است، این امر افتخاری برای جامعه ایرانی است که تا ابد نیز از این افتخار پاسداری خواهیم کرد.
وی با اشاره به انقلاب کمونیستی روسیه در سال ۱۲۹۶ شمسی و ۱۹۱۷ میلادی، گفت: این انقلاب توسعه طلب به دنبال گسترش در داخل کشورهای دیگر چون ایران بود و حتی دولتمردان وقت ایرانی، جمعی از نمایندگان و علما نیز از این امر ابراز نگرانی می‌کردند؛ حتی انگلیسی‌ها نیز نمی‌خواستند که روسیه از طرف ایران به پاکستان و هند، منبع بزرگ بریتانیا، برسد؛ در این حال تصمیم گیرندگان دولت وقت ایران، راه را در این دیدند که برای رسیدگی به وضعیت اقتصادی و امنیتی کشور، قراردادی ببندند، قراردادی که از آن به عنوان قرارداد ننگین ۱۹۱۹ بین سفیر بریتانیا و وثوق الدوله وزیر وقت ایران یاد می‌شود.
ایزدی در خصوص این قرارداد گفت: طبق این قرارداد، بریتانیا باید کمک‌های نظامی، سیاسی و اقتصادی را برای آبادانی ایران انجام می‌داد و در مقابل نیز باید در کنار هر وزیر ایرانی یک معاون انگلیسی قرار می‌گرفت و از این طریق، انگلیس در تصمیمات داخل کشور دخالت می‌کرد، به طوری که اگر سخن وزیر با معاون منافاتی داشت، حرف معاون انگلیسی باید مورد قبول قرار می‌گرفت.
وی افزود: بسیاری از مردم و بیش از همه، مراجع و نمایندگان دولتی و علما نیز مخالف این قرارداد بودند، یکی از کسانی که علم مخالفت را علیه این قرارداد برافراشت، شیخ محمد خیابانی بود؛ او برای اعتراض به این قرارداد ننگین و همچنین برای زنده نگه داشتن آرمان‌ها و دستاوردهای مشروطه، قیام کرد.
ایزدی با بیان اینکه شیخ شهید در خصوص قیام خود می‌گوید که گام اول قیام او علیه استعمار که در تبریز و آذربایجان شروع شد، اصلاح کل کشور بود، افزود: قرارداد ننگین ۱۹۱۹ در نتیجه مجاهدت‌های کسانی چون شیخ خیابانی، لغو شده و هرگز به اجرا درنیامد و در این راستا نیز مردم ایران نشان دادند که برای دستاوردهایی که دارند، حساس بوده و حاضر به فداکاری و مبارزه با استعمار و دفع استبداد در سایه فداکاری و جانفشانی هستند.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه شیخ خیابانی، یک روحانی نوگرا، مبارز و به دنبال پیشرفت بود، متذکر شد: در واقع حرف اصلی شیخ محمد خیابانی، این بود که هر کسی می‌تواند نخست وزیر و دولت مرد ایران باشد، اما نباید از خطوط قرمز و منافع ملی و ملت ایران چشم‌پوشی کند.
به گزارش ایرنا، کنگره بین‌المللی بزرگداشت شهید شیخ محمدخیابانی به منظور بررسی علمی ابعاد شخصیت، اندیشه و مبارزات ضداستعماری و ضداستبدادی وی در انقلاب مشروطیت ایران و نهضت آزادیستان و تبیین جایگاه مبارزات وی در هویت ایرانی ماه آینده در تبریز و تهران برگزار می شود.
شیخ محمد خیابانی (۱۳۳۸-۱۲۹۷ ق) عالم و مبارز دوران مشروطیت و از نمایندگان مردم آذربایجان در مجلس آن دوره بود که در سال ۱۲۹۹ شمسی در راه مبارزه با استعمار، توسط مزدوران داخلی به شهادت رسید.
/ایرنا
